Bulunduğumuz somut bir konumu tanımlamak için soyut çizgilere gereksinimimiz var. Enlem ve meridyen için ‘hayali kılavuzlar’ ifadesi kullanılması boşuna değil.
Mobil teknolojiler büyüdükçe uydu sistemlerinin ehemmiyeti giderek çoğalıyor. Suratlarca km uzaklıktaki bir vasıtayı küresel yer bulma sistemi GPS Evrensel Positioning System müşterileri ile tespit edebilmek uydu sistemleri ile muhtemel. Veya bir gemiden karadaki rastgele bir şahsın yeri uydular aracılığı ile basitlikle tespit edilebiliyor. Küresel bir yapıya sahip Dünya’da bulunduğunuz noktanın bütün tersi bir yerde bulunan adresi, bireyi veya vasıtayı bulabilmemiz veya nokta atışı yerini tespit edebilmemiz için enlem ve meridyen terimlerine gereksinimimiz var. Enlem ve meridyen kıymetleri sayesinde kesin bir adres tanımlanabilir veya takip edilebilir.
Hayali iki cins çizgiden bahsediyoruz. Kısaca tarif edecek olursak, enlem; Dünya’yı enine kesen paralel çizgilerdir. Yeryüzünü dilimleyen boylamasına hayali çizgilere de meridyen ismi veriliyor. Bu kısa tariflerin ardından isterseniz enlem ve meridyen kardeşlerin tanımlarını azıcık daha açalım.
Reelinde Dünya üzerindeki noktaların veya adreslerin tespitinde paralel ve boylamlar kullanılır. Ancak bu çizgiler, 1’er derecelik açıyla geçmeleri nedeniyle net bir netice vermez. Bu nedenle bu 1’er derecelik yaylar 1’er dakika ve 1’er saniyeye ufalanır ve rastgele bir noktanın Ekvator veya Başlangıç Boylamı İngiltere’deki Greenwich Gözlem Evi uzaklığı derece, dakika ve saniye türünden tespit edilir. Başka Bir Deyişle nokta atışı netice elde edilmiş olur.
Haritalardaki enlem ve meridyen dereceleri aracıyla rastgele bir yerin, sahanın, alanın veya noktanın yeri veya kapladığı alan tespit edilebilir. Enlem ve meridyen apsis sistemlerinde kullanılarak havacılıkta uçakların veya helikopterlerin yanaşmaması gereken cisimler, alanlar ve binalar hakkında bilgiler verir. Denizcilik sektörünün de ehemmiyetli bir sacayağı olan enlem ve meridyen kıymetleri sayesinde gemilere sığ ve kayalık alanlar, dar boğazlar, riskli gemiler ve alanlar tespit etilebilir.
Enlem Nedir?
İngilizce ismi ‘latitude’ olan enlem, yeryüzündeki rastgele bir noktanın Ekvator’a olan uzaklığının açı türünden kıymetidir. Bahse mevzu noktanın Ekvator’a uzaklığını derece, dakika ve saniye türünden belirten enlem; pespaye, orta ve yüksek enlemler olarak 3’e böler. Ekvator’a yakın enlemlere pespaye, Kutuplar’a yakın enlemlere de yüksek enlemler denirken, bu enlemler arasında kalan enlemlere de orta enlemler denir. Aynı enleme sahip noktaların oluşturduğu hayali çemberlere de paralel ismi verilir. Başlangıç Paraleli, Ekvator olarak kabul edilir.
Enlem ile paralelin aynı tarif içinde kullanılması iki terimin aynı çizgiler olduğu gibi anlaşılmasın. Enlem, paralellerin açı türünden bedeline denir. Bu açı ise, Dünya’daki rastgele bir noktanın Ekvator’a olan uzaklığının açısı anlamına kazanç. “1 derece = 60 dakika”, “1 dakika = 60 saniye” yöntemi ile özetleyebiliriz. Bir noktanın bütün olarak tespitinin ardından misalin 15 derece 11’ 22” biçiminde ifade edilir.
Kolay bir misal vermek gerekirse mesela Ankara şehrini ele alalım. Kuzey enleminde bulunan Ankara’nın yeri; Ekvator’dan 39 derece 56 dakika 25 saniye kuzeyde bulunur. Daha net anlaşılması için meridyen bedeliyle Ankara’nın yerini şöyle ifade edebiliriz: Ankara; Greenwich başka bir deyişle Başlangıç Boylamı’nden 32 derece 49 dakika 54 saniye doğuda bulunur.
Enlemin Özellikleri ve Tesirleri Nelerdir?
Enlem tesiri, Ekvator’dan Kutuplar’a doğru gidildikçe değişikleşen vakalar biçiminde ifade edilir. Enlemlerin en ehemmiyetli tesirlerinden biri Dünya’nın dönüş süratini etkilemeleridir. Toprağın yapısı ve nebat örtüsüne de tesirleri olan enlemlere göre tarımda faydalılık da değişiklik gösterir. Güneş’in yüksekliği, Güneş ışınlarının yeryüzüne eriştiği açılar hakkında bilgiler veren enlemin gece ve gündüz zamanlarındaki metamorfozlar ile abuhavalara da tesiri vardır. Akarsu rejimlerini ve deniz sularının tuzluluk özelliklerini de etkileyen enlemler, yerleşme şekli, haritalardaki bozulma oranlarını ve nesnelerin gölge uzunluklarını da tesirler. İnsanların yaşam stilleri ve mesken yerlerine de tesiri olan enlem, hayvan spektrumunu da tesirler. Tarımda rakım hududu, daimi kar hududu ve orman üst hududu biçiminde tesirleri de vardır.
Aynı enlem üzerinde bulunan merkezler de eş özellikler gösterir. Bu merkezler Ekvator ve Kutuplar’a denk uzaklıktadır ve gece ve gündüz vakitleri birbirine denktir. Güneş ışınlarını aynı açıyla alırlar. Ayrıca aynı abuhava kuşağında bulunurlar; ancak özel konumlarından dolayı aynı abuhava özellikleri görülmeyebilir.
Meridyen Nedir?
Dünya’daki rastgele bir noktanın Greenwich’e başka bir deyişle Başlangıç Merdiyeni’ne olan uzaklığının merkezdeki açısal bedeline de meridyen denir. Öteki bir tanımla meridyen; rastgele bir noktanın Başlangıç Boylamı arasında kalan paralel yayının derece, dakika ve saniye türünden kıymeti anlamına kazanç. İngilizce karşılığı ‘longitude’ sözcüğü ile ifade edilir. Dünya’yı boylamasına dilimlere ayıran hayali çizgiler olması nedeniyle ‘meridyen’ ifadesi kullanılır.
Yerküreyi 360 denk parçaya ayrılan meridyen çizgileri, Greenwich Gözlemevi’nden geçtiğinde sıfır derece olarak kabul edilir. 1875 senesinde Amerika’da tertip edilen Beynelmilel Boylam Konferansı’nda kabul edilmiştir. Greenwich’in başlangıç boylamı olarak kabul edilmesinin kolay bir nedeni var. O yarıyılda gemilerin Greenwich’i başlangıç boylamı ve sıfır derece olarak kullanmaları nedeniyle bahse mevzu konferansta böyle bir karar alınmış. Sıfır derece meridyeninin batısındaki çizgilere Batı Meridyeni; doğusundaki çizgilere Doğu Meridyeni ismi verilir.
Meridyen ile boylamlar karıştırılabilir. Kısa bir tanımla bu ayrımı da yapalım. Boylam; yerküredeki aynı meridyene sahip noktaların birleşmesi ile oluşan yarım daire biçimindeki hayali yaylardır. Elma veya portakal dilimi gibi Dünya’yı dilimlere ayıran boylamlar, kutuplar arasında uzanır, uçları kutuplarda birleşir. Ekvator’a dik açı yapar. Yerküreyi 360 denk parçaya ayrılan yaylardır.
Meridyenin Özellikleri ve Tesirleri Nelerdir?
Meridyenin yalnızca zaman kavramına ve yerel saatlerin yaradılışına tesirleri vardır. Kısaca, bir yerin yerel saatini tanımlar. Meridyenler üzerindeki değişik yerlerdeki noktalar, yerel saatler arasındaki değişikliklere yol açar. Aynı meridyen üzerindeki mesken yerlerinin veya noktaların yerel saatleri de aynıdır. Aynı paralel üzerinde bulunan meridyenler arası mesafeler değişmez. Bir alanın veya şehrin bulunduğu meridyen yerel saatleri ve saat dilimlerini tesirler. Aynı enlemi kesen meridyenler sayesinde kestiği noktada Güneş’in doğuş ve batış saatleri hakkında bilgiler sağlanabilir. Güneş’in konumuna göre günün saati meridyenlerdeki değişiklikler dikkate alınarak tespit edilir.
Meridyen ve Yerel Saatler
Yerel saatler, Güneş’in konumuna göre tanımlanır. Yerel saatlerin hesaplanması için o noktanın meridyen ve boylamlar üzerindeki konumu tanımlanır. Boylam farkı, yerel saatlerin tespit edilmesi için ehemmiyetli bir parametredir. Öncelikle boylamların başlangıç meridyenine karşı doğrultuyu tespit edilir. İki boylam arasındaki zaman farkı 4 dakikadır. Bunun nedeni, Güneş’in 1 derecelik dönüşünü 4 dakikada bitirmesidir. Başka Bir Deyişle Güneş 1 saatte 15 derecelik yol alır. Boylam farkı 4 ile çarpıldığında iki boylam arasındaki fark hesaplanır. Doğuda kalan mesken yerlerinin yerel saati Güneş’in doğuşu dikkate alınarak her zaman ileride olur.
Enlem ve Meridyenlerden Doğan Apsisler
Günümüzde coğrafi apsisler oldukça ehemmiyetli. Herkes, elindeki mobil aygıtlarla nokta atışı apsis vererek yerini ve konumunu bildirebiliyor. Bulunduğumuz noktanın enlem ve meridyen kıymetleri coğrafi apsisimizdir. Başka Bir Deyişle enlem ve meridyenleri kullanarak apsislerimizi tanımlarız. Mobil harita ve navigasyon uygulamalarında sık kullanılan apsisler aynı zamanda enlem ve meridyenlerin ehemmiyetini ortaya koyuyor.
Yalnızca enlem kıymeti veya yalnızca meridyen kıymeti kullanılarak netice almak neredeyse imkânsız. Enlem ve meridyen, birbirini bitiren hayali çizgiler olarak insanlara kılavuzluk etmeye Dünya var oldukça devam edecek.
