Platin, kimyevi özellikleri ve ender bulunması sebebiyle dünyadaki en pahalı ve değerli metaller arasında yer alır.
Platin, değerli metal elementler arasında en çok kullanılan metaldir. Takılardan sıhhate, otomotivden kimya sektörüne kadar giderek genişleyen kullanım alanına sahip. Dünyadaki platin rezervinin surata 90’ı Güney Afrika’da yer alıyor. Türkiye’de platin rezervi bulunmuyor. Kalay beyazı veya gümüş veya çelik grisi metalik rengi ile özellikle kuyumculukta çok sık kullanılan ve altından daha değerli metal olan platini yakından tanıyalım.
Platinin Tarihçesi
İspanyolca “platina” sözcüğünden gelen ve “ufak gümüş” anlamındaki platin, tarihi MÖ 700’lü senelere direnen bir metal. Antik Mısır’daki bazı objelerde platin izine tesadüfülmüştür. Platin, tarihte gümüşle karıştırılıyordu veya altına yakın bir değer biçiliyordu. İtalyan feylesof Julius Caesar Scaliger, bir yazısında 1557 senesinde Orta Amerika yerlilerin kullandığı takıların platinden olduğunu yazmıştır. Paris Louvre Müzesi’nde bulunan ufak bir paketin dünyadaki en daha önceki platin mahsulü olduğu varsayım edilmektedir.
Platin, ilk olarak Kolombiya’daki altın madeni yataklarında, ardından Rusya’da keşfedilmiştir. 1735 senesinde İspanyalı donanma subayı Antonio Ulloa, Kolombiya ve Peru’daki gezisi sırasında beyaz metalden yapılmış mayınlar buldular. Bu mayınları İspanya’ya götüren Ulloa, İspanya’da açtığı mineraloji laboratuvarında bu mayınları araştırdı ve mayınlarda platin kullanıldığını tespit etti. Ardından 1748 senesinde platinle alakalı sistematik çalışmalar yaptı. İngiliz kimyacı Charles Wood, 1741 senesinde platini yalıttı. İlk saf platin 1803 senesinde İngiliz kimyager William Hyde Wollastan tarafından elde edildi ve Wollastan platin için “soylu bir metal” tanımını yaptı. Kral XV. Louis, platini “krallara layık metal” olarak nitelemiştir.
1888 senesinde Kanada Sudbury’daki bakır ve nikel madenlerinde platin bulundu. Ardından Güney Afrika’daki Bushveld Igneous Kompleksi Bir jeolojik yaradılış ırmaklarında külçeler halinde platin madenleri keşfedildi. Burada bulunan platin rezervlerinin dünyadaki toplam rezervin yüzde 75’ine tekabül ettiği tespit edildi.
19. asırda platinin katalizör olarak kullanılabileceği keşfedildi. Bu bulguyu yapan ad ise Alman kimyager Johann Wolfgang Döberreiner’dir. Platinin kullanıldığı ilk katalitik dönüştürücü 1975 senesinde heyetti. Daha sonraki senelerde platinin ehemmiyeti daha da çoğalarak takı sektörü başta olmak üzere birçok alanda kullanılmaya başlandı.
Kimyevi Özellikleri
Kimyevi sembolü “Pt” olan platin, element tablosunun 8-B grubunda yer alır. Atom numarası 78, atom ağırlığı 195,09’dur. Çekirdeğinde 78 proton, 117 nötron vardır. Bir geçiş metalidir. Metalik parlaklıkta görünüşe ve kübik kristal sistemine sahip platinin kristalleri ufak taneler ve pullar halindedir. Bazik ve ultrabazik kayalarda, plaser başka bir deyişle kırıntı yataklarda, kontakt metaformik yataklarda ve kuvars damarlarındaki madenlerde bulunur.
Yumuşak, işlenebilir, metalik bir elementtir. Altın ve elmasla benzer özellikler gösterir. Platinin bulunduğu element grubunda rutenyum, rodyum, paladyum, osmiyum ve iridyum gibi değerli metaller de bulunur. Bu gruba “platin metalleri” ismi de verilir. Hepsi birbirine benzer ve kombine edilebilir. Tabiatta genelde saf olarak değil “platin metalleri” grubundaki metallerin madenlerinde birlikte bulunurlar. Bakır ve nikel madenlerinde de rastlanabilmektedir. Grubundaki değerli metallerle birlikte altın, nikel, kobalt ve tungsten gibi metallerle muhtelif alaşımlarda kullanılır. Bu alaşımlar birçok sektörün hammaddesidir. Misalin kobalt ile manyetik alaşım oluşturur. Bunun dışında birçok bileşikte de kullanılabilir.
Katı, toz ve yumuşak olarak elde edilebilir. Oda sıcaklığında gümüşderi iki kat daha yoğundur. 1772 derecede erir, 3827 derecede kaynar. Havadan etkilenmez ve oksijen ve kükürtle birleşmez. Bu özelliği sebebiyle parlaklığını korur. Bu sebeple takı ve mücevherlerde seçim edilir. Suda ve asitlerde çözünmez; sıcak alkalilerde aşınabilir. Asitlere karşı dayanıklıdır. Paslanmaz, toksik değildir. Elektrik ve ısı iletebilir. Sıcak altın suyunda çözünür. Yüksek sıcaklıklarda flor, klor, fosfor, kükürt ve arsenikle tepkine girer. Atmosferik korozyona ve kimyevi reaktiflere karşı dayanıklıdır. Çok yoğun ve ağır bir elementtir. Platinden yapılan kenarları 1 metre uzunluğundaki küpün ağırlığı 21,5 tondur. Çelikderi 3 kat, mermerden 8 kat daha ağırdır.
Nerelerde Kullanılır?
Sanayide kullanımı oldukça yaygındır. Ehemmiyetli bir katalizördür başka bir deyişle kendi yapısında rastgele bir farklılık olmadan kimyevi bir tepkime sağlayabilir veya tepkimenin süratini değiştirebilir. Bu özelliği sebebiyle çiğ petrol ve petrol mahsullerinde faal bir katalizördür. Katalizör olarak kükürt trioksit ve sülfürik asit yaradılışında da kullanılır. Ayrıca sağlık sektöründe ilaçlar ve vitaminlerde de seçim edilir. Yakıt bataryalarındaki kimyevi tepkinlerden elektrik elde etmek için katalizör olarak kullanılır.
Kararlı bir metal olması sebebiyle otomotiv sektörünün de gözde metalleri arasında yer alır. Taşıtların egzozlarındaki katalitik konvertörlerde kullanılan platin, egzoz gazlarındaki hasarlı emisyon oranını düşürür.
Platin, takı ve mücevherlerde kullanılan ehemmiyetli bir metal. Paslanmaması, parlaklığını kaybetmemesi gibi özellikleri sebebiyle bu sektörde çok seçim edilir. Çok ideal bir takı malzemesidir. Altından daha değerlidir ve altınla birlikte kurulan alaşımlarla muhtelif takılar tasarlanabilir. Platin-altın alaşımı; gümüş ve beyaz altın görünümlü ve son senelerde çok seçim edilen bir metal alaşımdır. Yumuşak bir metal olması sebebiyle kolay işlenebilir ve muhtelif tasarımlar için uygun biçimler verilebilir. Alyans, yüzükler, kolyeler, bilezikler, küpeler, piercing, pim gibi birçok takıda kullanılır. Saf veya alaşımlı platinler takılarda kaplama olarak da kullanılabilmektedir.
Platin, kanser ilaçlarında da kullanılıyor. Sisplatin ve karboplatin ismi verilen platin bazlı kanser ilaçlarının toksik yan tesirleri görülebiliyor. Kalp bataryalarında kullanılan pacemaker elektrotlarının yapımında da geçirgenliği sebebiyle ideal bir metaldir.
Platin-kobalt alaşımları ile çok güçlü mıknatıslar üretilir. Elektromıknatıslardan saat mıknatıslarına kadar her cins mıknatısta platin ve alaşımlarına rastlanabilir. Termometrelerde de platin kullanılmaktadır. Platin rezistanslı termometreler -190 derece ile 600 derece arasındaki sıcaklıkları hassasiyetle ölçebilir.
Platinin kullanıldığı öbür sektör ve mahsulleri şöyle sıralayabiliriz: Kimyevi kaplar, maden eritme potaları, tıp aletleri, implantlar, sırça ve porselen boyaları, ziynet eşyaları, kimyevi tahlil elektrotları, buji elektrotları, sırça içindeki rezistanslarda ve elektrik kontakları ve devrelerinde, kuyumculuktaki kaplamalar, elektrik devreleri kaplamaları, elektrokimyasal banyolarda, füzelerin uç konileri, jet motorları kaplamaları, saatler…
Bu arada bir anekdot düşelim: Bazı rahatsızlıkların rehabilitasyonunda ve özellikle kemik cerrahisinde kullanılan metallerin platin olduğu doğrultusunda genel bir inanış vardır. Gerçeğinde bu metaller; çelik, titanyum, vitalyum veya krom kobalt alaşımlarından oluşan metallerdir. İmplant olarak da bilinen bu metaller platin değildir. Çok ender bazı implantlarda platin kullanılabilmektedir.
Nerelerde Bulunur?
Güney Afrika başta olmak üzere Amerika Birleşik Devletleri ABD, Rusya, Brezilya, Kolombiya, Kanada, Meksika’da platin rezervleri bulunur. Bu rezervlerin yüzde 90’ı Güney Afrika’dadır. Yüzde 10’luk rezervi de öbür ülkeler paylaşır. Ender bulunan metallerden olan platinin dünyadaki toplam rezervi 16-17 bin ton etrafındadır. Platin rezervlerindeki saf platin içeriği de oldukça düşüktür. Misalin madenin niteliğine göre 1 tonluk platin madeninden 3-5 gram saf platin elde edilebilir. Bu da platinin neden ender bulunduğunu ve pahalı olduğunu açıklıyor.
Türkiye’de platin ve bu gruptaki paladyum ve rodyum gibi değerli metallerin rezervleri bulunmuyor. Ancak bazı üniversitelerdeki laboratuvarlarda bu metallerin atıklarından yüzde 100’e yakın oranlarda saflaştırma yapılabiliyor. Marmara Üniversitesi Metalurji ve Malzeme Mühendisliği Bvefatı’nde bu mevzuda ciddi çalışmalar yapılıyor. Hurda metaller saflaştırılarak platin grubu metaller üretilebiliyor.