Ziştovi Antlaşması, 4 Ağustos 1791 tarihinde Ziştovi kentinde imza atılan ve Osmanlı-Avusturya Savaşı’nı sona erdiren bir barış antlaşmasıdır.
Ziştovi Antlaşması, Osmanlı İmparatorluğu ile Avusturya Arşidüklüğü arasında imza atılan bir barış antlaşmasıdır. Osmanlı ile Rusya arasında 1787-1792 tarihleri arasında yapılan savaş sırasında ortaya çıkan Osmanlı-Avusturya çabasını sona erdiren, 50 sene süreli bir antlaşmadır. Osmanlı İmparatorluğu ile Avusturya arasında arkadaşlık yarıyılı başlamasına yol açan barış antlaşması, günümüzde Bulgaristan’ın kuzeyinde bulunan Ziştovi kentini imza atılmıştır.
Ziştovi Antlaşması Nedir?
Ziştovi Antlaşması, 4 Ağustos 1791 tarihinde imza atılan bir barış uyuşmasıdır. Osmanlı İmparatorluğu ile Avusturya Arşidüklüğü Kutsal Roma / Germen İmparatorluğu arasındaki antlaşmaya; Osmanlı’yı temsilen Birrî Abdullah Efendi, Avusturya’yı temsilen Pierre Philippe d’Herbert Rathkeal imza atmıştır. Avusturya kuruluda Kont Eszterhazy; Osmanlı kuruluda İbrahim İsmet Efendi ve Ruznâmeci Dürri Mehmed Bey de yer almıştır.
Antlaşmanın imza atılması sırasında Prusya’dan Lucchesini ve Prusya bağlaşığı İngiltere’den Keith Murray, Hollanda’dan Von Haften ve Felemenk delegeleri de bulunmuştur. Osmanlıca Türkçesi, Fransızca ve kısmen Latince dillerinde yayımlanan antlaşma, 1788-1791 seneleri arasında 3,5 sene süren Osmanlı-Avusturya savaşlarını sona erdirerek, barış sağlamıştır.
Avusturya temsilcileri, antlaşmanın günümüzdeki Romanya’nın başşehri olan Bükreş kentinde görüşme edilmesini istedi. Ancak, Osmanlı’nın itirazları neticeyi görüşme yeri olarak, günümüzde Bulgaristan’ın kuzeyindeki bir kent olan Ziştovi kasabası seçildi. Görüşmeler 8 ay sürdü ve çok çekişmeli geçti. Avusturya delegeleri bir ara görüşmelerden çekilerek, Bükreş’e döndü. Fransa İhtilali’nin başlaması nedeniyle delegeler tekerrür Ziştovi kasabasına geldi. Arşidüklükten barış antlaşması yapılması üzerine aldıkları kesin emir nedeniyle röportajlara devam edildi. 4 Ağustos 1791 tarihinde, iki devlet arasında arkadaşlık yarıyılı başlatan 50 sene süreli Ziştovi Barış Antlaşması imza atıldı.
Ziştovi Antlaşması görüşmelerini temsil eden gravür
Ziştovi Antlaşması Sebepleri
Osmanlı İmparatorluğu, 1774 senesinde imza atılan Ufak Kaynarca Antlaşması ile bazı topraklarını kaybetmişti. Rus Çariçesi, Osmanlı topraklarında bazı bölgeleri işgal etmişti. Osmanlı İmparatoru 1. Abdülhamit, bu toprakları geri alabilmek için 1787 senesinde Rusya’ya savaş bülten etti. Osmanlı, özellikle Kırım’ı ele geçirmeyi amaçladı. Osmanlı İmparatorluğu’nun topraklarında Rusya ile beraber çok sayıda devletin gözü vardı. Bu devletlerden biri de Avusturya idi. Avusturya ve Rusya, Osmanlı İmparatorluğu topraklarını ele geçirerek, aralarında paylaşmak istiyordu. Osmanlı, Rusya’ya karşı sefere çıkacağı sırada Avusturya, Rusya ile saklı bir uyuşma yaptı. Avusturya, antlaşma gereği 9 Şubat 1788 tarihinde Osmanlı İmparatorluğu’na karşı Rusya’nın yanında savaşa dahil oldu.
Osmanlı ordusu, Avusturya’nın da desteklediği Rusya savaşında eforsuz bir konuma geldi. İki efor karşısında yeteri kadar hazırlıklı olmayan Osmanlı ordusu, iki cepheye karşı ikiye bölündü. Osmanlı ordusu, dağılınmak zorunda kaldığı için bir hayli cephede hezimet almaya başladı. Arka arkaya gelen ağır mağlubiyetlerden istifade eden Avusturya, Belgrad’ı aldı. Osmanlı İmparatorluğu giderek efor gidişata düşmekteydi. Savaşın ilk senelerinde Avusturya ve Rus cepheleri daha üstündü. Ancak zamanla tablo her cephede taraflar için değişmeye başladı. Osmanlı’nın karşısındaki Rus ve Avusturya cepheleri de bozgun almaya başladı.
Bu süreçte Osmanlı, 11 Temmuz 1789 tarihinde İsveç ile arkadaşlık antlaşması imza attı. Daha sonra İsveç, Osmanlı İmparatorluğu’na destek vererek, Avusturya’nın desteklediği Rusya’ya karşı savaşa dahil oldu. Osmanlı, Rusya ve Avusturya cepheleri ile savaşırken, Prusya da, Rusya ve Avusturya’nın kendileri için tehdit oluşturacağını düşünüyordu. Prusya, 31 Ocak 1790 tarihinde Osmanlı ile Avusturya’ya karşı ittifak kurdu.
Avusturya İmparatoru II. Joseph, Osmanlı savaşının sona erdirilmesini istiyordu. Zira 1789 Fransız İhtilali nedeniyle bağlaşıklarından destek gelmesi ihtimali ortadan kalkmıştı. Uyguladığı radikal reformlar, Hollanda, Macaristan, Galiçya ve Mevrus topraklarında ayaklanma emarelerine yol açmıştı. II. Joseph, savaşa devam edilmesini öneri eden Başvekili Prens Wenzel Anton von Kaunitz’e karşın -işgal ettikleri Belgrad’ı iade etmeyi göze alarak- Osmanlı ile barış yapılması güzergahında yönerge verdi.
II. Joseph, 20 Şubat 1790 tarihine can verdi. Yerine kardeşi II. Leopold geçti. Prens Kaunitz, savaşın devam etmesinde ısrar ediyordu; ancak II. Leoplod, abiyi ile aynı fikirdeydi. Osmanlı ile ittifak içinde olan Prusya Kralı II. Friedrich Wilhelm’e mektup yazarak, Osmanlı’ya karşı barışçıl amacını dile getirdi.
Bir yandan da Osmanlı, Rusya ve Avusturya’ya karşı savaşa devam ediyordu. Avusturya hududuna yeni güçler yollayan Osmanlı, 8 Haziran 1790 tarihinde Yergöğü kentinde Avusturya’ya karşı büyük bir zafer kazandı. Avusturya, bu yarıyılda içişlerinde de karmaşıklıklar yaşamaya başladı. Avusturya’nın Osmanlı’ya karşı geri adım atmasında Prusya’nın baskısı ve Fransa İhtilali neticeyi ortaya çıkan milliyetçi ittifaklar da tesirli oldu.
Osmanlı da, Fransız İhtilali’nin ortaya çıkardığı askeri tehdit sebebiyle II. Leopold’un arzına sıcak bakıyordu. Osmanlı ve Avusturya arasında 27 Temmuz 1790 tarihinde Prusya, İngiltere ve Hollanda’nın garantörlüğünde “Reichenbach Konvansiyonu” imza atıldı. Avusturya, böylece Osmanlı ile barış yapmayı resmen kabul etmiş oldu.
Devam eden süreçte 18 Eylül 1790 tarihinde Prusya’nın rehberliğiyle Yergöğü’nde, dokuz aylık bir ateşkes mütareke imza atıldı. Mütarekenin ardından 5 Aralık 1790 tarihinde günümüzdeki Bulgaristan’ın kuzeyindeki Ziştovi kasabasında barış mülakatları başladı. Sekiz ay süren çekişmeli görüşmeler, 4 Ağustos 1791 tarihinde sonuçlandı ve Osmanlı ile Avusturya temsilcileri Ziştovi Antlaşması’na imzalaydı. Antlaşma, iki devlet tarafından 12 Ağustos 1791 tarihinde onaylandı ve 23 Ağustos 1791 tarihinde Ziştovi’de mübadele edildi.
Ziştovi Antlaşması Maddeleri
Antlaşmanın imza atıldığı kabul edilen Ziştovi kasabasındaki ev
Ziştovi Antlaşması, 14 maddeden oluşmaktadır. Antlaşmada; Avusturya’nın işgal ettiği yerlerden çıkması; Hotin Kalesi’nin Osmanlılara verilmesi; iki devlet arasında ticari antlaşma ve ödünlerin devam etmesi gibi Osmanlı lehine maddeler kapsamaktadır.
Antlaşmanın ehemmiyetli maddeleri şunlardır;
Avusturya, başta Belgrad olmak üzere işgal ettiği bölgeleri boşaltarak Osmanlı İmparatorluğu’na teslim edecektir. Tuna Nehri’nin Banat kesimindeki Daha Önceki Hırsova Orşova ve Bosna kentindeki Unna tarafındaki araziden bir kısımda Avusturya lehine sınır tertip etmesi yapılacaktır. Osmanlı İmparatorluğu ile Avusturya Arşidüklüğü arasındaki hududu Dinyester Irmağı tanımlayacaktır. Osmanlı İmparatorluğu topraklarında bulunan Avusturya menşeli ticaret gemilerinin ve Avusturyalı tüccarların güvenliği, Osmanlı tarafından sağlanacaktır. Avusturya, Osmanlı-Rusya Savaşı süresince sarih veya saklı hiçbir biçimde Rusya’ya destek etmeyecektir. İki imparatorluk arasındaki ticari ayrıcalıklar, daha evvel imza atılan antlaşmalar çerçevesinde geçerli kalacaktır. Hotin Kalesi, Osmanlı İmparatorluğu ile Rusya arasında barış antlaşması imzalanıncaya kadar Avusturya’da kalacaktır. Rusya ile antlaşma imza atıldıktan sonra Osmanlı’ya devredilecektir.
Ziştovi Antlaşması’nın Neticeleri
Ziştovi Antlaşması’nın en ehemmiyetli neticeyi; Osmanlı-Avusturya Savaşı’nı sona erdirmesidir. Bu açıdan ehemmiyetli bir barış antlaşmasıdır. Antlaşmanın ardından Osmanlı’nın Viyana’ya büyükelçi yollaması, bölgedeki ayrıcalığına katkı sağlamıştır. Yarıyılın Osmanlı padişahının mutemedi Ebu Bekir Ratip Efendi, Viyana Büyükelçisi olmuştur.
Ziştovi Antlaşması’nın imza atılması ile Rusya yalnız kalmıştır. Bu sebeple Rusya, 10 Ocak 1792 senesinde Osmanlı İmparatorluğu ile Yaş Barış Antlaşması imza atmak zorunda kalmıştır. Ziştovi Antlaşması’ndan sonra Osmanlı İmparatorluğu ile Avusturya Arşidüklüğü arasında, 1. Dünya Savaşı’ndan sonra devrilişlerine kadar hiçbir savaş yaşanmamıştır.
Antlaşma ile iki devlet arasında ticaretle ilgili sağlanan hakların teyit ve tecdidi sağlanmıştır. Tam savaş tutsaklarının özgür vazgeçilmesi de, antlaşma maddeleri arasında yer alan ve o güne kadar görülmemiş bir uygulamadır. Ziştovi Antlaşması ile Avusturya’ya kaçarak yerleşen Osmanlı reayasının Müslüman olmayan Osmanlı tebaaları haklarının korunması; ayrıca, Osmanlı reayasının, kayserin Avusturya İmparatorluğu tebaasına alınması da kayıtlara geçmiştir. Osmanlı tebaalı Hristiyan mezheplerinin korunmasının yanında Osmanlı, Daha Önceki Hırsova Orşova ve Unna bölgesindeki toprak hasılatları gibi ganimetler elde etmiştir.
Ziştovi Antlaşması’nın Ehemmiyeti
Ziştovi Antlaşması, Osmanlı ile savaşa giren Rusya’nın, Avusturya’nın dayanağını kaybetmesine ve yalnız kalmasına yol açmıştır. Rusya, bunun neticesinde Osmanlı’ya barış antlaşması önerisinde bulunmak zorunda kalmıştır. Ziştovi Antlaşması, Osmanlı İmparatorluğu ile Avusturya arasında yapılan son ikili antlaşmadır. Antlaşmanın ardından Avusturya ile Osmanlı arasında bir daha savaş yaşanmaması da, antlaşmayı ehemmiyetli kılan etmenler arasında yer alır. Antlaşmanın tesirleri arasında Rusya’nın milliyetçilik fikri Balkanlar’da yaygınlaştırma mücadeleleri de bulunmaktadır. Bunun neticeyi Osmanlı ile Avusturya arasındaki sıcak ilişkiler antlaşma ile sonuçlanmış ve iki devlet arasında senelerce devam edecek bir arkadaşlık yarıyılı başlamıştır.
Ziştovi Antlaşması Hakkında Notlar
Antlaşmanın yapıldığı kabul edilen evin duvarındaki kitabe
Osmanlı İmparatorluğu, 1533 ila 1791 seneleri arasında Avusturya ile 33 ateşkes mütareke ve 21 barış antlaşması yapmıştır. Ziştovi Antlaşması, iki devlet arasındaki 21. barış antlaşmasıdır. Osmanlı-Avusturya savaşı 3,5 sene sürmüştür. Avusturya, bu savaşta genel olarak büyük hasara uğramış ve umduğunu bulamamıştır. Yalnızca bazı küçük hasılatlarla kanaat etmek zorunda kalmıştır. Osmanlı, Avusturya’nın da destek verdiği Rusya ile savaşı devam ettirebilmek için mali anlamda güçlükler yaşamıştır. Osmanlı’nın mali güçlükleri, ciddi ebatlara erişmiş, Avusturya ile barış antlaşması için taşıtı olan devletlerin elçilerine verilmesi gereken 30’ar bin kuruşluk ikramiye nakit olarak ödenememiştir. Bunun yerine sonradan tahsil edilmek üzere bu elçilere “hazine tezkiresi” verilmiştir. Ziştovi Antlaşması’nın Osmanlı’ya maliyeti 600 bin kuruş olmuştur. Ziştovi Antlaşması’nın, Avusturya’yı askerî baskı altına alan Prusya’nın mücadelelerinin neticeyi olduğu kabul edilmektedir. 1789 Fransa İhtilali, 1792 senesinde genel bir Avrupa savaşına yol açmıştır. Avusturya’yı Osmanlı ile barışa zorlayan ehemmiyetli etmenlerden biri de Fransa’daki bu büyümelerdir. Rusya’nın, Balkanlar’a müteveccih işgalci yaklaşımı, Osmanlı ve Avusturya’yı birbirine daha da yakınlaştırmıştır. Bu nedenle Ziştovi Antlaşması, iki devlet arasında seneler boyu sürecek yeni bir yarıyılın başlangıcı olmuştur. Ziştovi Antlaşması, Osmanlı İmparatorluğu ile Avusturya arasında asırlarca süren çabaya son vermiştir.