Türkler tarih süresince hem Ay seneyi, hem Güneş seneyi temeline dayanan, kimisi İslamiyet evveli yaşam şeklini, kimisi değişen ekonomik ve kültürel gereksinimleri yansıtan bir dizi değişik takvim kullanmıştır. Türklerin farklı takvimler kullanmasında elbette göçebelikten yerleşik kumpasa ve tarım cemiyetine geçilmesi, inanç farklılıkları, özellikle de Osmanlı yarıyılında Batılı devletler ile ilişkileri tesirli olmuştur.
Peki Türklerin kullandığı takvimler hangileridir? Orta Asya’dan Osmanlı’ya, Türkler zamanı hangi taşıtlarla ölçmüştür? İşte Türklerin kullandığı takvimler…
12 Hayvanlı Türk Takvimi
Her senenin bir hayvan ismiyle anıldığı 12 Hayvanlı Takvim, Türklerin kullandığı ilk takvim olarak öğrenilir. 12 Hayvanlı Türk Takvimi, İslamiyet’in kabulü evvelinde Türk boyları ve devletlerinde, Göktürk ve Uygurların yanı gizeme Tuna ve İtil Bulgarları tarafından kullanılmıştır. Bugün bir eşi Çin’de hâlâ yaygın olarak kullanılır.
Bu takvime Göktürk ve Uygur kitabelerinde, Uygurların hukuk dokümanlarında tesadüfülür. Biruni iki değişik yapıtında, Kaşgarlı Mahmut da Dîvânü Lûgati’t-Türk’te Türklerin bu takvimi kullandığından söz eder.
Tarih Nasıl Hesaplanır?
12 Hayvanlı Türk Takvimi Güneş senesini temel alır. Bir sene 365 gün 5 saat olarak hesaplanır ve 12 aya ayrılır. Bu 12 ay sayı ile değil, bir hayvanın adını adlandırılır. Adını hayvanlardan alan bu seneler ise şöyle sıralanır:
1. Sıçgan Fare
2. Ud Sığır
3. Bars Pars
4. Tabışgan Tavşan
5. Lu Ejder
6. Ilan Yılan
7. Yunt At
8. Koy Koyun
9. Biçin Maymun
10. Taguk Tavuk
11. İt Köpek
12. Tonguz Domuz
12 Hayvanlı Türk Takvimi’nde aylar ise ‘birinçay’, ‘ikinçay’, ‘üçünçay’ gibi sayı ile tanımlanır. Başka Bir Deyişle tarihler, misalin ‘Koyun senesinin beşinçayının 17’inci günü’ biçiminde ifade edilir. Bu takvim sistemine 12 senede bir, başka bir deyişle takvim bir bütün döngüyü bitirdiğinde birinci seneden yine başlanır.
12 Hayvanlı Türk Takvimi Nasıl Ortaya Çıktı?
Bu takvimin oluşturulması mevzusunda Türk boyları arasında çok sayıda efsane vardır. Kaşgarlı Mahmut’un aktardığı Uygur rivayeti şöyledir:
“Türk hakanlarından birisi kendi yönetinden birkaç sene evvel yapılmış olan bir savaş hakkında bilgi almak ister. Ancak danışmanları o savaşın yapıldığı sene hususunda yanılırlar. Bunun üzerine Hakan, kendilerinin bu tarihte nasıl yanıldılarsa, daha sonra geleceklerin de yanılabileceklerini, bu nedenle göğün 12 burcu ve 12 ay sayısınca her seneye birer ad konulmasını ister. Hakanın öneriyi kurultayca özümsenir. Daha sonra bir sürek avına çıkılır. Hakan, hayvanların Ilısu’ya doğru sürülmesini ve sıkıştırılmasını buyurur. Av bu biçimde devam eder. Bu sırada bazı hayvanlar suya atlayarak karşı sahile çıkmaya çalışırlar. On iki hayvan bunu muvaffak olur Böylece karşıya geçen hayvanların ismini sırasıyla her bir seneye ad olarak verirler. Bu hayvanlardan birincisi sıçan sıçgan imiş. İlk geçen bu hayvan olduğu için yılın başı bu isimle anılmıştır.”
Çinliler ile Alakası Nedir?
Öte yandan, bu takvim Türklerin yanı gizeme Asya’da bir dizi başka cemiyet tarafından da kullanılması sebebiyle yarıyılın kültürel etkileşimlerine de ışık yakalamaktadır. Bazı tarihçiler takvimin ilk olarak Çinliler tarafından buluş edildiğini öne sürer ve bu takvimin bir eşinin Çin’de hâlâ ananesel olarak kullanıldığını dikkat toplar.
Meşhur sinolog Çin bilimci Fransız tarihçi Edouard Chavannes ise ‘Le Cycle Turc des Douze Animaux 12 Hayvanlı Türk Döngüsü’ başlıklı araştırmasında, Çinlilerin bu takvimi Türklerden aldığını yazar. Buna göre, bu takvim Çin’in kuzeyinde yaşayan Türk boyları arasında M.Ö. 5. asırda ortaya çıkmış ve M.Ö. 2-1. asırda, başka bir deyişle takribî 300 sene sonra Çin’e yayılmıştır.
12 Hayvanlı Türk Takvimine Göre Şahsiyet Özellikleri
Bu takvimin bir öteki özelliği de, her bir senenin ismini aldığı hayvana göre şekillendiğine inanılmasıdır. Aynı biçimde, her bireyin doğduğu seneye özgü bazı şahsiyet özelliklerine sahip olduğu düşünülür; 12 ayrı hayvan senesinin her biri için bu senelerde doğan bireylere belirli özellikler atfedilir.
Hicri Takvim:
Türklerin İslamiyet’i kabul ettikten sonra kullanmaya başladığı Hicri takvim, Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicret ettiği Miladi 622 senesini başlangıç olarak 1. sene kabul eder. İslam tarihinde Hz. Ömer yarıyılında kullanılmaya başlanmıştır.
Türkiye’de Cumhuriyet’in duyuru edilmesi sonrası 1 Ocak 1926’da kaldırılmakla birlikte, dini bayramlar ve öteki dini günlerin tanımlanmasında hâlâ kullanılır.
Tarih Nasıl Hesaplanır?
Hicri takvim Dünya’nın Güneş çevresinde dönüşünü değil, Ay’ın Dünya çevresinde dönüşünü, başka bir deyişle Ay senesini temel alır. Bu sebeple, Güneş döngüsüne bağlı Miladi takvimden takribî 10 gün kısadır; bir sene 354 gün olarak hesaplanır.
Hicri takvim 12 aydan oluşur. Bu aylar sırasıyla şöyledir: Muharrem, Safer, Rebiülevvel, Rebiülahir, Cemaziyelevvel, Cemaziyelahir, Recep, Şaban, Ramazan, Şevval, Zilkade, Zilhicce.
Hicri takvim kendi içinde de, Ay senesini temel alan Hicri Kameri Takvim ile Güneş senesini temel alan ama başlangıç olarak Hicret’i kabul eden Hicri Şemsî Takvim olarak ikiye ayrılır. Türklerin tarihte çoğunlukla kullandığı versiyonu Hicri Kameri takvimdir. Öte yandan, Büyük Selçuklular Hicri Şemsî Takvim’i kullanmış, bu takvim bir yarıyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda da benimsenmiştir.
Hicri Kameri Sene Miladi Seneye Nasıl Çevrilir?
Hicri sene 33’e ayrılınır. Bu operasyonda bulunan sayı Hicri seneden çıkarılır. Bu neticesine de 622 ilave edilir.
Misalin, Hicri sene olarak 1420 için şu harekât yapılır:
1420 : 33 = 43.03 43
1420 – 43 = 1377
1377 + 622 = 1999
Miladi Sene Hicri Seneye Nasıl Çevrilir?
Yukarıyadaki operasyonun tersi yapılır: Miladi seneden 621 çıkarılır. Bu operasyonda bulunan sayı 33’e ayrılınır. Netice, çıkarma harekâtındaki netice ile toplanır.
1999 – 621 = 1378
1378 : 33 = 41.7 42
1378 + 42 = 1420
Celali Takvimi Hicri Şemsî Takvimi
Büyük Selçuklu Devleti yarıyılında Türkler tarafından kullanılan bu takvim Güneş senesini temel alır. Büyük Selçuklu Sultanı Celaliddevlet Melikşah’ın direktifiyle, gökbilimci ve feylesof Ömer Hayyam başkanlığındaki bir heyet tarafından hazırlanmıştır. Adını Melikşah’ın ilk isminden almakla birlikte, millet arasında Ömer Hayyam Takvimi olarak da öğrenilirdi. Ömer Hayyam tarafından hazırlandığı sene olan Miladi 1079’da yürürlüğe girdi.
Bu takvim, Ay senesine dayanması sebebiyle Hicri Kameri Takvim’deki mevsimsel sapmaların yol açtığı meselelerin ortadan kaldırılması, tarım gibi ekonomik ve mali işlerin tertip edilmesi için kullanılmıştır. Millet arasında ise Hicri Kameri Takvim’in kabulü devam etmiştir. Hindistan’daki Babür İmparatorluğu da bir yarıyıl bu takvimi kullanmıştır.
Tarih Nasıl Hesaplanır?
Celali Takvimi’nde bir sene, 365 gün 6 saat olarak kabul edilir. Başlangıç olarak Hicret seneyi 622, yılbaşı olarak da Türkler arasında o yarıyıl bahar bayramı olarak kutlanan 21 Mart alınır. Astronomik hesaplara dayanır ve Gregoryan takviminden daha doğrudur.
Rumi Takvim
Güneş senesini temel alan bu takvim, Osmanlı Devleti’nde kullanılmıştır. Osmanlı Devleti’nde ilk başta Batı’yla ekonomik ilişkilerde kolaylık için yalnızca mali işlerde olmak üzere 1677’den itibaren evre evre kullanılmaya başlanmış, Tanzimat reformlarının 1839 duyurusundan sonra da 13 Mart 1840 senesinde her alanda kullanılmak üzere kabul edilmiştir. Rumi takvim Cumhuriyet’in ilk senelerinde de, Miladi takvimin 1 Ocak 1926’da yürürlüğe girmesine dek resmen kullanılmaya devam etmiştir.
Tarih Nasıl Hesaplanır?
Güneş senesini temel alan Rumi takvim, başlangıç tarihi olarak Hicret’i Miladi 622, yılbaşı olarak da mart ayını kabul eder. Bu biçimiyle, Hicri Şemsî Takvim’le eşlikler gösterir.
Öte yandan, Rumi takvim başlangıç olarak Hicret’i kabul etmekle birlikte öteki takvimler gibi sıfırdan değil, Hicri 1255 senesinden başlar. Bu sebeple, Miladi sene ile Rumi sene arasında takribî 584 senelik bir fark bulunur.
Rumi takvimde aylar şöyle sıralanır: Mart, nisan, mayıs, haziran, temmuz, ağustos, eylül, teşrinievvel, teşrinisani, kânunuevvel, kanunusani ve şubat.
Miladi Takvim Gregoryan Takvim
Türkiye’de Cumhuriyet’in duyurusundan sonra 1 Ocak 1926’da Rumi takvimin kaldırılmasıyla özümsenen miladi Takvim, bugün dünyada en yaygın olarak kullanılan takvimdir.
Tarih Nasıl Hesaplanır?
Miladi Takvim Güneş seneyi temeline dayanır; Hz. İsa’nın doğumunu yılbaşı 1 Ocak olarak kabul eder. Bu takvimde bir sene 365 gün 6 saattir. Günler ise 24 saatlik dilimlere ayrılmıştır.
Papa XIII. Gregorius tarafından Jülyen takviminin yerine yaptırılan miladi takvim, senede yalnızca 10,8 saniyelik yanılgı oranıyla en emin takvim olarak kabul edilir. Matematiksel hesaplara göre, bu takvimde bir günlük bir yanılgı/sapma olması için takribî 8 bin sene geçmesi gerekir.