NATO, 29 ülkenin abone olduğu askeri bir teşkilattır. Abone ülkelerin barış ve güvenliğini gözetmek emeliyle kurulmuştur. Türkiye de, NATO üyesidir.
NATO, başka bir deyişle Kuzey Atlantik Antlaşması Teşkilatı, abone ülkelerin hürlük ve güvenliklerini gözetmek emeliyle kurulmuş, beynelmilel askeri bir ittifak kuruluşudur. Bağlaşık ülkelerin maruz kaldığı tehlikelere ve külfetlere karşı adaletli paylaşımlar, İttifak’ı zaferli ve bırakılmaz kılan unsurlar arasında yer alıyor. NATO’nun politik emeli; demokratik değerleri desteklemek, abone ülkelerin korunma ve güvenlikle alakalı meselelerini istişare etmek, işbirliği yapmak, güven oluşturmak ve uzun vadede çatışmaları önlemek için imkânlar sağlamaktır. Askeri emeli ise; öncelikle ülkeler arasındaki ihtilafların barışçıl yollarla çözülmesine destekçi olmaktır. Galibiyetsiz olunduğu takdirde kriz usulü oluşturarak olası askeri işlemleri masaya yatırmaktır. İttifak’ın askeri eforları; savaş yaşanan bölgelerde NATO azası olmasa da bazı ülkelerin askerlerinin eğitilmesi, deniz korsanlığı işlemleri, uçuşa yasak bölgelerde güvenliğin sağlanması, ambargoların uygulanması gibi muhtelif vazifeler üstlenebiliyor.
“NATO” kelimeyi, İngilizce “North Atlantic Treaty Organization” ifadesinin kısaltmasıdır. Merkezi, abone ülkelerden Belçika’nın başşehri Brüksel’dedir.
NATO’nun Tarihi
NATO, 4 Nisan 1949 tarihinde 12 ülke tarafından Washington’da imza atılan “Kuzey Atlantik Antlaşması” çerçevesinde heyetti. Antlaşma, aynı senenin ağustos ayında Amerika tarafından onaylandı. Değişik tarihlerde 17 ülkenin daha katılımı ile 29 abone ülkenin bulunduğu beynelmilel askeri bir kuruluş haline geldi.
NATO’nun esası; 17 Mart 1948 tarihinde Belçika, Birleşik Kraliyet İngiltere, Fransa, Hollanda ve Lüksemburg tarafından Soğuk Savaş’ın başındaki Sovyet tehdidine karşı imza atılan ortak korunma antlaşması Brüksel Antlaşması’na katlanıyor. Bu antlaşma, NATO’nun kuruluşunun lideri kalitesindedir. 1948 senesinde Avrupalı liderler, Pentagon’da Amerikalı askeri ve diplomatik yetkilerle görüştü. Bu görüşmeler, 4 Nisan 1949 tarihinde Kuzey Atlantik Antlaşması’nın imza atılması ile sonuçlandı. Antlaşmayı; Brüksel Antlaşması’nı imza atan 5 devletin haricinde Amerika Birleşik Devletleri, Danimarka, İtalya, İzlanda, Kanada, Norveç ve Portekiz de imza attı.
Soğuk Savaş yarıyılında, 1950 senesinde Kore Savaşı’nın patlak vermesi ile Komünist ülkelerin tehdidi arkasıydı. Bu nedenle NATO, askeri tasarılar geliştirmek zorunda kaldı. Bunun üzerine NATO Askeri Komisyonu, konvansiyonel uyuşmalı kuvvetler kurulması çağrısı yaptı. 1954 senesinde Sovyetler Birliği, Avrupa barışı için İttifak’a katılması gerektiğini ileri sürdü; ancak İttifak’ı zayıflatmasından kaygı edilen Sovyetlerin teklifi kabul edilmedi.
1989 devrimlerinin ve 1991’de Varşova Anlaşmayı’nın parçalaması NATO’nun fiili rakibini ortadan kaldırdı. Bu büyüme, NATO’nun emelinde, misyonlarında, Avrupa’ya odaklanmasında stratejik farklılıklara gitmesine yol açtı. Bu başkalaşım, 1990 senesinde Paris’te NATO ile Sovyetler Birliği arasında imza atılan ve askeri kuvvetleri eksiltmeye müteveccih “Avrupa’da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Antlaşması” ile başladı. NATO, askeri tüketmelerini eksiltme başladı. Soğuk Savaş sonrası NATO’nun askeri yapısı eksiltildi; acil müdahale kuvvetleri oluşturuldu. Sovyetler Birliği’nin çökmesi ile Avrupa’daki askeri dengeler değişti. Bu çerçevede 1999 senesinde İstanbul’da “Uyarlanmış Avrupa’da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Antlaşması” imza atıldı.
Bu büyümelerin ardından NATO, Orta ve Doğu Avrupa ülkelerini içerecek biçimde genişlemeye başladı. Aktifliklerini de daha evvel hiç ilgilenmediği siyasi ve hümanist alanlara yöneltti. Daha Önceki NATO yapıları ortadan kaldırılarak yenileri heyetti. Komuta yapısındaki 65 merkezin rakamı 20’ye düşürüldü. 2006 senesinde Letonya’nın başşehri Riga’da asıllaştırılan zirve, daha önceki Sovyetler Birliği bünyesindeki bir ülkede asıllaştırılan ilk zirve oldu ve bu zirvede enerji güvenliği masaya yatırıldı. 5 Haziran 2017’de Karadağ, Rusya’nın itirazlarına karşın NATO’nun 29. ve en yeni azası oldu.
NATO’nun Üstlendiği Vazifeler
NATO, Soğuk Savaş sırasında hiçbir askeri işlem asıllaştırmadı. Soğuk Savaş’ın ardından ilk harekâtlar, 1990-1991 senelerinde Irak ve Kuveyt işgali nedeniyle yapıldı. Türkiye’nin güneydoğu bölgesinde özel teçhizatlı uçaklar sevk edildi ve askeri birlikler sevk edildi. 1992 senesindeki Bosna Savaşı’nda Birleşmiş Milletler BM tarafından uçuşa yasak bölge bülten edilen Bosna Hersek’in iç kesimlerinde güvenliği sağlamak emeliyle 12 Ağustos 1993 tarihinde NATO tarafından “Uçuş Yasağı İşlemi” uygulanmaya başladı. 28 Şubat 1994 tarihinde uçuşa yasak bölge kararını ihlâl eden 4 Sırp uçağı NATO uçakları tarafından düşürüldü. Bu hadise, NATO’nun savaş sırasındaki ilk askeri eylemidir. Bu savaş sırasında Yugoslavya’ya müteveccih silah ve ekonomik ambargo kararları, NATO’nun “Sharp Guard İşlemi” ile Haziran 1993 – Ekim 1996 tarihleri arasında denizden uygulandı.
NATO’nun öbür ehemmiyetli misyon ve harekâtlarından kimileri de şunlardır;
Ağustos 1995: Srebrenitsa kırımından sonra Sırp eforlarına karşı uygulanan ve iki hafta süren “Kararlı Efor” bombardıman harekâtı yapıldı.14 Aralık 1995: NATO, BM emrindeki IFOR isimli barış eforunu Bosna bölgesine gönderdi. Barış eforunda, NATO azası olmayan askerlerin de bulunduğu 60 bin asker yer aldı.
24 Mart 1999: Kosova’daki Arnavut sivillere Sırp eforlarının baskılarına karşı Yugoslavya Federal Cumhuriyeti askeri eforuna karşı “Bağlaşık Efor İşlemi” yapıldı. Operasyondaki bombardımanlar 78 gün sürdü.
11 Haziran 1999: NATO’nun KFOR isimli barış eforu, BM komutasında Kosova’da konuşlandırıldı.
Ağustos-Eylül 2001: Makedonya’daki Arnavut milisleri silahsızlandırmak için “Lüzumlu Hasat İşlemi” başlatıldı.
4 Ekim 2001: Amerika Birleşik Devletleri’deki 11 Eylül terör hamlesinin ardından NATO tarihinde ilk kere antlaşmanın 5. Maddesi uygulandı. Akdeniz’de “Aktif Gayret İşlemi” başlatıldı.
11 Ağustos 2003: 42 ülkenin askerlerinden oluşan Beynelmilel Destek Eforu ISAF emri NATO’ya geçti. NATO, tarihinde ilk kere Kuzey Atlantik bölgesi dışında bir vazifenin emrini almış oldu. ISAF, Ekim 2003’te Taliban ve El-Kaide terörüne karşı Afganistan genelinde konuşlandı. Aralık 2004’te ISAF dağıtıldı, “Kararlı Destek Misyonu” yaşama geçirildi.
Ağustos 2004: NATO, Irak Savaşı sırasında Amerika Birleşik Devletleri liderliğindeki Irak eforlarını desteklemek için “NATO Eğitim Vazifeyi – Irak” isimli vazifeyi üstlendi.
17 Ağustos 2009: NATO, Aden Körfezi ve Hint Okyanusu’nda deniz trafiğini Somalili korsanlardan gözetmek emeliyle savaş gemileri gönderdi. “Okyanus Kalkanı İşlemi” ismi verilen bu vazifede NATO, Somali’ye sevk edilen destek gemilerini de gözetti.
20 Mart 2011: Libya askeri müdahalesi sırasında BM’nin uçuşa yasak bölge kararlarını uygulamak üzere NATO eforları, Libya sarihlerinde konuşlandı. Bu vazifede Türk askerleri de misyon aldı.
Türkiye ve NATO
Türkiye, NATO’ya 1952 senesinde abone olmuştur. Türkiye’nin güvenliği için ehemmiyetli bir konumda olan NATO’nun, Türkiye’nin Avrupa ve Atlantik ülkeleri ile ilişkilerinde pozitif tesirleri olmuştur. Türkiye, bağlaşık ülkelerle ortak değer ve mesullüklerin yerine getirilmesi için üzerine düşen misyonlarını yerine getirmektedir. Türkiye, NATO’nun Avrupa ve Atlantik coğrafyasında güvenlik ve kararın korunması, politik ve askeri istişareler için başrolde görüyor.
Türkiye, NATO’da “korunma mutasyonu” mücadelelerini destekleyen ülkelerden. Bu bağlamda mutasyon katalizörü kalitesindeki NATO Mukabele Kuvveti’ne NRF, katkıda bulunuyor. Bu çerçevede İstanbul’da hazırlık seviyesinde bir kuvvet karargâhı heyetti. Ayrıca, NATO’nun komuta kademesindeki yine yapılanma çerçevesinde İzmir’deki hava komutanlığının yerine kara komutanlığı kurulması öngörülüyor. Ayrıca, Türk Silahlı Kuvvetleri Türk Silahlı Kuvvetleri bünyesinde 29 Haziran 1998 tarihinde kurulan Barış İçin Ortaklık Eğitim Merkezi BİOEM, bağlaşık ve ortak ülke personeline stratejik ve strateji seviyede kapsamlı eğitimler vermektedir.
Avrupa Birliği’ne AB bütün abone olma gayreti içinde bulunan Türkiye, NATO ile AB arasındaki stratejik ortaklık süreçlerine de bu tutkunun bir neticeyi olarak bütün destek veriyor.
NATO Azası Ülkeler
NATO’nun 29 azası bulunuyor. Abone ülkeler ve İttifak’a katılma tarihleri şöyle;
Amerika Birleşik Devletleri 1949,Almanya 1955,
Arnavutluk 2009,
Belçika 1949,
Bulgaristan 2004,
Çek Cumhuriyeti 1999,
Danimarka 1949,
Estonya 2004,
Fransa 1949,
Hırvatistan 2009,
Hollanda 1949,
İngiltere 1949,
İspanya 1982,
İtalya 1949,
İzlanda 1949,
Kanada 1949,
Karadağ 2017,
Letonya 2004,
Litvanya 2004,
Lüksemburg 1949,
Macaristan 1999,
Norveç 1949,
Polonya 1999,
Portekiz 1949,
Romanya 2004,
Slovakya 2004,
Slovenya 2004,
Türkiye 1952,
Yunanistan 1952.
NATO Genel Sekreteri Jens Stoltenberg – 2017
NATO’yla Alakalı Bazı Bilgiler
NATO’nun en üst idare seviyeyi genel sekreterliktir. 2017 seneyi itibariyle genel sekreteri Norveçli politikacı Jens Stoltenberg’dir.NATO azası ülkelerin gayri safi yurtiçi hasılalarının GSYİH en az yüzde 2’sini korunma tüketmelerine yapması gerekiyor. Ancak politik ve ekonomik kriz yaşayan ülkeler bu amaca ulaşamayabiliyor.
NATO’nun kararları abone 29 ülkenin ortak isteminin ifadesi olarak görüş birliği ile alınır.
Kuzey Atlantik Antlaşması’nın 5. Maddesi, silahlı atağa uğrayan rastgele bir ülkeye öbür abone ülkelerin destek etmelerini öngören bir maddedir. Bu madde, ilk ve tek kere 11 Eylül 2001 tarihindeki Amerika’da Dünya Ticaret Merkezi’ne müteveccih uçaklı terör hamlesinin ardından uygulandı.
11 Eylül hamlelerinden sonra NATO liderliğindeki Beynelmilel Güvenlik Destek Eforu ISAF askerleri, El-Kaide terör örgütüne karşı Afganistan’da konuşlandırıldı.
NATO azası ülkelere yapılan rastgele bir silahlı atak tam ülkelere yapılmış bir atak olarak kabul edilir. Bu çerçevede her abone, atağa uğrayan ülkeye destek etmek ve gerekirse askeri eforla desteklemek zorundadır.
NATO’nun ilk Genel Sekreteri Lord Ismay, İttifak’ın emelini, “Rusları dışarıda, Amerikalıları içeride, Almanları altta yakalamak” olarak açıklamıştı.
Bugüne kadar NATO bünyesinde pek çok ortak uygulama için 1300’nam üzerinde “standartlaştırma antlaşması” imza atıldı.
NATO’nun ilk deniz tatbikatı, Eylül 1952 tarihinde yapılan Danimarka ve Norveç’in korunulmasını kapsayan Mainbrace Tatbikatı’dır. Tatbikata, 200 gemi ve 50 bin asker katıldı.
1952 senesinde NATO’ya katılan Türkiye ve Yunanistan’ın askeri emre dahil edilmesine Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere başta olmak üzere bazı ülkeler karşı çıkmıştır.
Yunanistan, 1974 senesindeki Türkiye’nin Kıbrıs İşlemi nedeniyle NATO’nun askeri yapısından kuvvetlerini çekti; 1980 senesinde Türkiye’nin işbirliği ile geri döndü.
1959 senesinde yaşanan bazı politik ve askeri münakaşalar nedeniyle askeri kuvvetlerini NATO’dan sürükleyen Fransa, 4 Nisan 2009 tarihinde bütün aboneliğe döndü.
1990’lı senelerin başında NATO’nun yüzde 34 etrafında olan askeri tüketmeleri 2012 senesinde yüzde 21’ düştü.
NATO’nun ilk askeri eylemi, Bosna Savaşı’ndan uçuşa yasak bölge kararını ihlal eden 4 Sırp uçağını düşürmesidir.