Bor, dünyada ender bulunan ve her geçen gün ehemmiyeti artan bir element. Dünya bor yapımının yüzde 72’sini sağlayan Türkiye, bor zengini bir ülke…
Dünyada ender bulunan besin elementlerinden bir olan bor, bitkilerin yaşaması, hayvan sıhhati ve insanlar için ehemmiyetli bir role sahip. Bor, sanayideki birçok sektörde ehemmiyetli bir madde ve teknolojik büyümelere doğru orantılı olarak bora dinlenen gereksinim giderek çoğalıyor. Bor, element ve bileşik olarak nanoteknolojiden atom teknolojisine, paklik malzemelerinden kanser rehabilitasyonuna, roket yakıtlarından havai fişeklere kadar geniş bir kullanım alanına sahip. Türkiye, bor rezervi ve imali mevzusunda dünyadaki en stratejik ülke konumunda…
Borun Tarihçesi
Borun tarihi hakkında muhtelif iddialar var. 4000 sene evvel Tibet’te bor tuzlarının kullanıldığı; 875 senesinde Arapların bor tuzlarından ilaç yaptığı; Eski Mısır’da mumyalama operasyonlarında; Romalıların sırça işlemede; Babil ve Etilerin de altın ve gümüş işlemesinde bor kullandığına dair balakalar bazı kaynaklarda yer alıyor. Bor, Avrupa’ya 13. asırda Marko Polo tarafından Tibet’deri getirilmiş.
Borun tarihi ile alakalı bazı balakalar ise şöyle;
İlk borik asit 1700’lü senelerin başında kimya hocayı William Homberg tarafından demir sülfat ile boraksın ısıtılmasıyla elde edildi.1771 senesinde İtalya’nın Tuscani bölgesindeki sıcak su kaynaklarında katı borik asit sassolit bulundu.
En bedelli ve en saf bor olarak bilinen elementel bor, 1808 senesinde Fransız kimyager Gay-Lussac ile Baron Lois Thenard tarafından bulundu.
1830 senesinde İtalya’da borik asit imali başladı.
İlk endüstriyel boraks madenciliği 1852 senesinde Şili’de başladı.
1865 senesinde Osmanlı İmparatorluğu yarıyılında Balıkesir’in Susurluk ilçesinde Fransız ve İngilizler bor imali yaparak Avrupa’ya ihraç etti. Bu şirketlerin faaliyetleri 1950 senesine kadar sürmüştür.
1956 senesinde Kütahya Emet’te, 1959 senesinde de Eskişehir Kırka’da bor madenleri bulundu.
Bilim adamları bitkilerdeki bor içeriğini 1910 senesinde keşfetti. 1985 senesine kadar yapılan çalışmalar ve araştırmalarla borun insan sıhhatine tesirleri de ortaya çıkarıldı.
Borun Kimyevi Özellikleri Nelerdir?
Kimyevi sembolü ‘B’ olan borun atom numarası 5’tir. Atom ağırlığı 10,811, özgül ağırlığı 2,84’cins. Metaloid element serisinde bulunur. Element tablosunun 3A grubunda yer alan tek yarı metaldir. Ergime derecesi 2076, kaynama noktası 3927 derecedir. Yoğunluğu düşük, ısıya karşı çok dayanıklı metal ile ametal arası, yarı geçirgen özelliğe sahiptir. Düşük derecelerde geçirgenliği düşerken, yüksek derecelerde çok geçirgendir.
Tabiatta saf olarak bulunmaz, muhtelif bileşiklerden elde edilir. Natürel şartlarda oksijene bağlı olarak bulunur ve bu yaradılışlara “borat” ismi verilir. Genellikle borat ve borik asit yaradılışlarından üretilir. En basit bor bileşikleri bor oksit ve borik asittir. Kalsiyum ve sodyum bileşiklerinde de bulunan borun temel madenleri; boraks, kolemanit, uleksit ve kernit gibi boratlardır. Bu surattan katı, akışkan ve gaz halini değiştirmeden farklı yapılara geçiş yapabilir. Tabiatta 230 çeşit bor minerali bulunur. Saf borun 5 değişik kristal biçimi vardır. Öbür atomlarla da 4 değişik bor modifikasyonu oluşturulabilir.
Ticari açıdan bedelli bulunan ve imali en çok yapılan bor mineralleri şunlardır; tinkal, probertit, datolit, hydroborsaure, ulexit, kernit, colemanit, ascharit. Bu mineraller arasında ticari anlamda en ehemmiyetli bor mineralleri “tinkat” ve “colemanit”tir.
Bor Hangi Alanlarda ve Ürünlerde Kullanılır?
Borun kullanım alanları oldukça fazla ve giderek çoğalıyor. Son senelerde teknolojideki büyümeler, nanoteknolojinin sanayide kullanımının çoğalması gibi faktörlerle bora dinlenen lüzum da doğru orantılı olarak çoğalıyor. Her sektör bordan yararlanmanın yollarını arıyor. Genel olarak bakıldığında takribî 500 değişik üründe bor izine tesadüfmek olası.
Hafif olan bor, sürtünmeyi eksiltmesi, enerji faydalılığı sağlaması, ısıya karşı dayanıklılığı sebebiyle birçok üründe seçim ediliyor. Kimyevi yapısı sebebiyle hidrojen bileşenleriyle birlikte enerji imalinde de borun ehemmiyeti giderek çoğalıyor. Borla enerji imal çalışmaları çerçevesinde yapılan bir araştırmaya göre 200 gram borla 50 megabayt elektrik enerjisi üretilebiliyor. Bu sebeple önümüzdeki senelerde borun enerji yapımına sağlayabileceği katkılar çok sarih.
Bor, kristalize edilmiş saf haliyle elektronik ürünler başta olmak üzere birçok sektörde ehemmiyetli bir madde. Tel biçimindeki kristalleri uçak ve uzay sanayisinde kullanılan sentetik malzemelerin imalinde ve elyaf güçlendirici olarak;Amorf bor, katı roket yakıtlarında katkı maddesi olarak ve havai fişeklerde;
Demir ve bor alaşımı olan ferrobor; çok sert çeliklerin imalinde, atom reaktörlerinde nötron absorbanı olarak;
Karbon bor alaşımı borkarbit ve alüminyum bor alaşımı kadretik; bileyleme ve taşlama malzemeleri, yıpranmaya dayanıklı parçalarda;
Elementel bor; uçak yakıtlarının arınılmasında, gübreler, tenis raketleri ve golf sopası imalinde kullanılır.
Borun saf olarak ve muhtelif alaşımlarla kullanıldığı öbür alanları şöyle sıralayabiliriz; muhtelif alaşımlar, nükleer yakıtlar, helikopter pervaneleri, savaş uçaklarındaki kaplamalar, işaret fişekleri, ışınım giysileri, çamaşır tozları, bazı paklik kimyevileri, ışık dalgası geçirgenleri, fren ve debriyaj balataları, muhtelif alanlarda kullanılan zırhlar, mermi geçirmez yelekler, hava yastıkları, kanser rehabilitasyonunda kullanılan radyoterapi makineleri, sırça, porselen, seramik, yanmaz giysiler, vasıta motor yağları ve katkıları, sırça yünü, tekstil kimyevileri, resim kimyevileri, yapıştırıcılar, krem, deodorant, pudralar, diş macunları, ilaç, sabunlar, hoşluk ve bakım ürünleri…
Bor ve Bitkiler
Bor, natürel etraflarda serbest olarak değil oksijenle bağlanmış olarak bulunur. Bu sebeple insan, havyan ve bitkilerin yaşadığı etraflarda bulunan bir madendir. Gereğinden az bor alan bitkilerin bozulduğu tespit edilmiştir. Bor eksikliği bitkilerde yapısal bozukluklar ve işlevsel tahribatlar ortaya çıkmaktadır. Bitkilerin hücre duvarlarında çimento görevi gören bor, bitkilerde yaprak, sürgün, tohum ve meyve yaradılışında faal rol oynar.
En basit bor bileşiklerinden bkocaman olan borik asit, karbonhidratlar ve proteinlerle bileşik oluşturabilir. Bor oksit ve borik asit, ummanlardan buharlaşarak havaya karışır ve yağmur veya kar sayesinde toprağa ve yer altı sularına karışır. Dolayısıyla denizler, taşlar, kayalar, toprak, yer altı ve yer üstü tatlı su kaynakları bor bileşikleri içerebilir. Bitkiler, toprak ve sudan bor bileşiklerini alır ve natürel olarak hayvan ve insanlara geçer.
Denizlerde bulunan bor, balıklarda değil bitkilerde depolanır. Yapılan araştırmalarda bitkilerin hayatı için borun ehemmiyeti ortaya konmuştur. Bitkilerin gelişim ve ürün verme süreçlerinde borun büyük ehemmiyeti var. Misalin gübrelerde kullanılan borun emeli toprağı zenginleştirmek başka bir deyişle ürünlerin gelişimini sağlamaktır. Gereğinden fazla bor alan bitkiler hasar görür.
İnsanların muhtelif yollarla aldığı bor ise büyük oranda bedenden idrar ve ter yoluyla atılır. Belli bir orandan fazla misalin 80 gram ve üzeri boraks veya borik asit alan insanların hayati risk yaşayabileceği öngörülmektedir. Ancak bununla alakalı henüz bilimsel bir bilgi bulunmuyor. Fazla bor teması da ten, boğaz ve gözlerde bazı tahrişlere yok açabilmektedir.
Borun insan sıhhatine bereketleri de var. Bedendeki minerallerin tertip edilmesine destekçi olur, kemik yapısını korur. Beyin sıhhatine katkıları da bilinen bor, günümüzde popüler besin yardımları arasında yerini almış vaziyette.
Bor kapsayan bitki, meyve ve sebzelerden bazılarını şöyle sıralayabiliriz; baklagiller, elma, pancar, vişne, üzüm, fındık, ceviz, üzüm, marul, armut, fasulye, biber, hububatlar, et, yumurta, süt ürünleri… Bu ürünlerin bor ihtiyaçları ve bor içerikleri değişiklik göstermektedir.
Bor Rezervleri Hangi Ülkelerde Bulunur?
Bor, dünyada çok az bulunan elementlerden bkocaman. Bu sebeple stratejik bir madde. En ehemmiyetli bor minerallerinden olan tinkal ve colemanit, Türkiye’de en çok bulunan bor mineralidir. Kalsiyum bor bileşiği olan kolemanit bakımından da zengin bir ülke olan Türkiye, bor oksit rezervi bakımından dünyada bcerahatçi sırada.
Türkiye’de Eskişehir’in Seyitgazi ilçesine bağlı Kırka semtinde belde, Kütahya’nın Emet ve Hisarcık ilçelerinde, Bursa’nın Kestelek köyünde, Balıkesir’in Susurluk ve Bigadiç ilçelerinde kmlerce uzunlukta bor madeni bulunuyor. Türkiye’de bor imali ve şirketi devlete ait Eti Maden Firmaları’nde yapılabiliyor.
Eskişehir Kırka’daki bor şirketi…
Dünyadaki bor rezervlerinin yüzde 72’sini btemizleten Türkiye, bor imalinde de lider konumdadır. Türkiye’de takribî 2 milyon hektarlık bor rezerv alanı kamulaştırıldı. Eti Maden Firmaları Genel Müdürlüğü bilgilerine göre bu alanlarda bor madenlerinin rezerv oranları şöyle; kolemanit %18, üleksit %1,4, tinkal %25,3 ve kolemanit+propertit+üleksit %55,3. Bu madenlerin toplam rezerv ölçüyü ise 3 milyar 285 milyon 100 bin tondur. Bor rezervinin gelecekte Türkiye’ye katacağı toplam ekonomik kıymetin 1 trilyon dolar olduğu öngörülüyor.
Bor rezervi bakımından zengin öbür ülkeler de sırasıyla şöyledir; Rusya, Amerika Birleşik Devletleri ABD, Şile, Çin, Peru, Bolivya, Kazakistan, Arjantin, Sırbistan, İran.
Türkiye dışındaki ülkelerde bor rezervlerinin 50 senelik bor gereksinimini karşılayabileceği öngörülürken, Türkiye’deki bor rezervlerinin dünyanın 250-500 senelik bor gereksinimini karşılayabileceği iddia ediliyor. Bu bakımdan bereketli bir bor siyaseti ile Türkiye, gelecekte ekonomik olarak büyük büyümeler sağlayabilir. Çalışmalar çoğaldıkça bor zengini olan Türkiye’nin stratejik üstünlüğü daha da çoğalacaktır.