Türk dünyası içerisinde en fazla popülasyona sahip Türk boyu Oğuzlardır. Değişik kol ve boylardan oluşan Oğuzlar, tarih süresince dünyanın birçok bölgesine yerleştiler. Oğuz boylarından kimileri tarihte büyük ehemmiyete sahip devletler kurdular ve yönettiler.
Mahmud El Kaşgari bilinen ismi ile Kaşgarlı Mahmud Divan-ı Lügati’t-Türk isimli eserinde Oğuz boylarının 22 boydan oluştuğunu anlatmaktadır. Bu yapıtta Kaşgarlı Mahmut 24. Sırada bulunan Kınık boyunu o yarıyılda efor kazanan bir boy olduğu için 1. sıraya getirerek kendi Oğuz boyu sıralamasını yapar. Kaşgarlı Mahmut’un yaptığı bu sıralama, günümüzde çok fazla kabul görmemektedir. Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani ise Cami’üt-Tevarih isimli eserinin “Tarih-i Oğuzan ve Türkan” başlıklı kısmında Oğuz boylarının 24 boydan oluştuğunu anlatmaktadır. Oğuzların değişik boylara ayrılışı Hun epopeyi olan ve Oğuz Kağan’ın hayatını anlatan Oğuz Kağan Epopeyi’nda anlatılmaktadır. Bu epopede ismi geçen Oğuz Kağan’ın, Hun Devleti hakanı olan Mete Han oldu düşünülmektedir.
Oğuz Türkleri’nin boylara nasıl ayrıldığı Oğuz Kağan epopesinde kısaca şöyle anlatılır: Oğuz Kağan bir gece düşünde bir altın yay ve üç gümüş ok görür. Bu düşten sonra Oğuz Kağan, ülkesini 6 oğlu arasında paylaştırır. İlk eşinden olan oğulları Gün Han, Ay Han ve Yıldız Han’ın soyundan gelenlere Bozoklar; Oğuz Kağan’ın ikinci eşinden olan oğulları Gök Han, Dağ Han ve Deniz Han’ın soyundan gelenlere de Üçok ismi verilir. Oğuz kağan’ın her oğluna dayanan 4 boy vardır. Bu neden ile 24 Oğuz boyunun varlığından söz edebiliriz.
1 Kayı Boyu
Kayı boyu, Oğuz boylarından biridir. Bozok koluna bağlı Kayı boyu, Kaşgarlı Mahmud’un Divan-ı Lügati’t-Türk isimli eserinde 2. sırada yer almaktadır. Genel görüş Kayı boyunun 1. Sırada olduğu şeklindedir. Cami’üt-Tevarih isimli yapıtta Kayı boyunun simgesinin Onkun aksungur Akdoğan olduğu belirtilir. Kayı boyu, Oğuz Kağan’ın oğlu Gün Han’ın soyuna dayanmaktadır. Kayıların ilk atası boya ismini veren Kayı Han’dır. Kayı sözcüğü, “efor ve sağlam” anlamına gelir. Kayı boyuna ait damgada iki ok ve bir yay vardır. Yay iki okun arasına gelecek şekilde hizalanmıştır.
Anadolu’ya göçen Kayı boyu, öncelik ile Ahlat isimli bölgeye yerleşir. Süleyman Şah yönetiminde bulunan Kayılar, Anadolu Selçuklu hükümdarı I. Alâeddin Keykubat’ın emri altına girer ve Viranşehir, Halep ve Karacadağ bölgelerini kendilerine yurt edinirler. Osman Gazi’nin babası olan Ertuğrul Gazi yarıyılinde Ertuğrul Gazi kardeşi Dündar Bey ile birlikte Sögüt ve Domaniç bölgelerine yerleştiler. Yazın Domaniç bölgesine, kışın Söğüt bölgesine göç ederek hayatlarına devam eden Kayı boyu, bölgede Anadolu Selçuklu Devleti’nin uç beyliği görevini üstlenir. Babası Ertuğrul Gazi’den sonra Kayı boyunun başına geçen Osman Gazi, ileride 3 kıtaya hükmedecek Osmanlı İmparatorluğu’nun temelini atar. Osman Gazi’nin abii Gündüz Alp’in soyundan gelenler Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde varlıklarını sürdürmektedir. Gündüz Alp’in soyundan gelenlere “Amucalar” denir.
2 Bayat Boyu
Bayat boyu, Bozok kolunun bir üyesidir. Oğuz Kağan’ın oğlu olan Gün Han’ın Bayat boyunun atası olduğu kabul edilir. Kaşgarlı Mahmud, Divan-ı Lügati’t-Türk isimli eserinde Bayat boyunu 9. Sırada gösterir. Ancak kabul edilen görüş ise Bayat boyunun 1. sıradaki Kayı boyundan sonra 2. sırayı aldığıdır. Bayat sözcüğü anlam olarak “varlıklı, devletli” anlamlarına gelir. Bayat boyunun damgası bir yay ve biri temrenli olmak üzere iki oktan oluşur. Bayat boyunun simgeyi aksungurdur. Anadolu Selçuklu Devleti’nin iskan politikası sebebi ile Anadolu’nun değişik bölgelerine yerleştirildiler.
3 Alkaevli Boyu
Bozok koluna üye olan Alkaevli boyu ya da Alkaravlı boyu, Oğuz Kağan’ın oğlu Gün Han’ın soyundan gelmektedir. Alkaevli sözcüğünün anlamının “ak çadırlı ya da her yere gider, muvaffak olur” olduğu düşünülmektedir. Alkaevli boyunun simgeyi aksungurdur. Orta Asya’dan Halep’e göç eden Alkaevli boyunun Halep’deri Anadolu’ya Kayı boyu ile birlikte göç ettiği bilinir. Sivas’a yerleşen Alkaevli boyu, hala Sivas bölgesinde varlıklarını sürdürmektedir. Günümüzde Sivas’ta bulunan Elbeyli aşireti bu boya bağlıdır. Elbeyli aşireti, ülkede cumhuriyetin ilan edildiği yarıyılda cumhuriyet rejimine isyan etmeleri ile bilinirler.
4 Karaevli Boyu
Karaevli boyu, Bozok koluna üye bir oğuz boyudur. Oğuz Kağan’ın oğlu Gün Han’ın Karaevli boyunun atası olduğu bilinmektedir. Kaşgarlı Mahmut, Divan-ı Lügati’t-Türk isimli eserinde Karaevli boyunu 12. sırada göstererek Karaevli boyunun damgasını da bu bilgiler içerisinde verir. Kaşgarlı Mahmut, eserinde Karaevli boyu için Kara Bölük ismini kullanır. Oğuz Kağan’ın oğlu Gün Han’dan dolayı Kayı, Bayat ve Alkaevli boyları ile akrabadır. Karaevli boyunun simgesi Kayı, Bayat ve Alkaevli boyları ile aynı olan aksungurdur. Karaevli’nin sözcük anlamı “konuti, çadırı kara olan” şeklindedir.
5 Yazır Boyu
Yazır boyu Oğuz boylarından biridir. Bozok koluna bağlı Yazır boyuna, Kaşgarlı Mahmud’un Divan-ı Lügati’t-Türk isimli eserinde Yazgır ismi ile rastlamaktayız. Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani, Cami’üt-Tevarih isimli eserinde Yazır boyu olarak anar ve Yazır’ın sözcüğünün “çok ülkeye hakim” anlamında olduğunu söyler. Yine aynı eserinde Yazır boyunun Oğuz boyları içerisinde hakan çıkaran beş boy içerisinde olduğunu söyler. Yazır boyunun Oğuz Kağan’ın oğlu Ay Han’ın soyundan oldukları kabul edilir. Yazır boyunun simgesi avcı kuşlardan olan kartaldır. Yazır boyu, Anadolu’ya göçen Türkler arasında oldukça büyük bir popülasyona sahiptir. 16. asırlarda Anadolu hudutları içerisinde Yazır ismini taşıyan 24 köy olduğu biliniyor.
6 Döğer Boyu
Bozoklara üye olan Döğer boyu, Oğuz Kağan’ın oğlu Ay Han’ın soyundan gelmektedir. Kaşgarlı Mahmut, Divan’ı Lügati’t-Türk’te Döğer boyunun isminden Töker olarak bahseder ve bu boyu Oğuz boyları arasında 18. sırada gösterir. Yapıtta, Döğer boyuna ait olan damgayı da gösterir. Döğer kelimesi, “Bir Araya Gelmek, bir yere gelen” anlamındadır. Boyun simgesi kartaldır. Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani’ye göre Döğer boyu, İslamiyet’in kabulünden evvel Oğuz Türkleri arasında önemli bir yere sahiptir.
7 Dodurga Boyu
Bozok kolundan olan Dodurga boyu, Kaşgarlı Mahmud’un yaptığı Oğuz boyları sıralamasında Toturka ismi ile 16. sıradadır. Oğuz Kağan’ın oğlu Ay Han’ın, Dodurga boyunun atası olduğu kabul edilir. Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani’ye göre Dodurga, “ülke almak ve idaremek” anlamını taşır. Simgeleri kartaldır. Kaşgarlı Mahmud’un Divan-ı Lügati’t-Türk isimli eserinde Dodurga boyu için verdiği damga ile Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani’nin Cami’üt-Tevarih isimli eserinde verdiği damga birbirinden farklıdır.
8 Yaparlı Boyu
Yaparlı boyu hakkında net bilgiler yoktur.Bozok koluna dahil edilen Yaparlı boyu, Oğuz Kağan’ın 6 oğlundan biri olan Ay Han’ın soyundan gelir. Yapar kelimesi “misk kokulu” anlamına gelir. Simgeleri, Ay han’ın soyundan gelen Yazır, Döğer ve Dodurga boylarındaki gibi kartaldır.
9 Avşar Boyu
Avşar boyu, Oğuz boyları arasında en bilinen boylardan biridir. Kaşgarlı Mahmud’un Divan-ı Lügati’t-Türk’te saydığı 22 Oğuz boyu arasında 6. sırada yer verdiği bu boyu Afşar ismi ile anar. Avşar boyu, Bozok koluna üyedir. Oğuz Kağan’ın oğlu Yıldız Han’ın soyundan gelirler. Simgeleri Tavşancıldır. Avşar, “çevik ve ava meraklı olan” anlamına gelir. Divan-ı Lügati’t-Türk ve Cami’üt-Tevarih isimli yapıtlarda Avşar boyunun damgası gösterilir. Kınık boyu ve Kayı boyu gibi devlet kurabilen Oğuz boylarındandır. Safevi Hanedanlığından sonra İran’ı idareyen ikinci Türk boyu Avşarlardır. Avşar boyunun ülke kuran ve idareyen 5 boydan biri olduğu söylenir.
10 Kızık Boyu
Bozok kolundan olan Kızık boyunun atası Oğuz Kağan’ın oğlu Yıldız Han’dır. Kaşgarlı Mahmud, Divan-ı Lügati’t-Türk isimli eserinde Kızık boyuna yer vermez. Simgeleri Tavşancıl olan Kızık boyu, Oğuzlar ile birlikte Anadolu’ya göç ederek Anadolu’nun Türkleşmesinde önemli katkılarda bulunur. Cami’üt-Tevarih isimli yapıtta Kızık kelimesinin anlamı “kuvvetli ve yasakta ciddi” olarak geçer.
11 Beydili Boyu
Beydili boyu, Oğuz Türkleri’nin Bozok koluna bağlıdır. Begdili, Begtili vb. isimlerle de bilinir. Kaşgarlı Mahmud, Begdili boyunu Oğuz boyları arasında 7. sıraya yerleştirir. Beydili boyu, Oğuz Kağan’ın 6 oğlunda biri olan Yıldız Han’ın soyundan gelmektedir. Beydili boyunun damgası Divan-ı Lügati’t-Türk ve Cami’üt-Tevarih isimli yapıtlarda değişik damgalar ile verilir. “Beyler gibi aziz” anlamına geldiği düşünülen Begdili sözcüğünün bütün anlamı bilinmemektedir. Simgeleri yırtıcı bir kuş cinsi olan tavşancıldır. Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani, Beydili boyunu ülke kuran ve idareyen 5 büyük boy içerisinde sayar. Begdili boyunun Türklerin Anadolu’ya yerleşmelerinde önemli katkıları vardır.
12 Karkın Boyu
Karkın, Bozok koluna üye bir Oğuz boyudur. Karkın boyu, Kaşgarlı Mahmud’un Divan-ı Lügati’t-Türk isimli eserinde Oğuz boyları arasında yer vermediği ikinci boydur. Kaşgarlı Mahmud, Kızık ve Karkın boyunun Halaçlar ile bir ilgisi olduğu düşünmektedir. Ancak Karkın boyunun Anadolu’nun Türkleşmesine katkı sağladığı bilinmektedir. Karkın boyu, kabul edilen 24 Oğuz boyu arasında 5. sırada yer alır. Simgeleri Tavşancıl olan Karkın boyu, Oğuz Kağan’ın oğlu Yıldız Han’ın soyundan gelmektedir. Karkın sözcüğü, “ulu, doyurucu aş” anlamına gelir.
13 Bayındır Boyu
Bayındır Boyu, Oğuz Türklerinin Üçok kolana bağlı bir Türk boyudur. Kaşgarlı Mamut, Bayundur boyu dediği bu boyu Divan-ı Lügati’t-Türk isimli eserinde saydığı 22 Oğuz boyu içerisinde 3. sırada anlatır ve Bayındır boyunun damgasını gösterir. Bayındır sözcüğü “daima nimetle dolu yer” anlamına gelir. Bayındır boyunun atası Oğuz Kağan’ın oğullarından Gök Han ve boyun simgesinin de Sungur olduğu bilinir. Akkoyunlu devletinin yönetici ailesi Bayındır boyuna üyedir. Bu gidişat Bayındır boyunun ülke idareyen boylar arasında saymamızı sağlar. Dede Korkut epopelerinde geçen Bayındır Han’ın bu boy ile ilişkisi olma ihtimalinin yanı gizeme Bayındır boyundan olan Akkoyunlu ailesini methetmek için Dede Korkut epopelerine daha sonraları eklendiği de düşünülebilir.
14 Beçenek Boyu
Beçenek boyu hakkındaki bilgiler isim benzerliği sebebi ile Peçenekler ile karışabilmektedir. Oğuz Türklerinin Üçok koluna bağlı olan Beçenek boyu, Oğuz Kağan’ın Oğlu Gök Han’ın soyundandır. Kaşgarlı Mahmut, Divan-ı Lügati’t-Türk isimli eserinde Beçenek boyuna 18. sırada yer verir. Beçenek Boyu için Peçenk, Becene, Biçene gibi eş isimler de kullanılır. Beçenek isminin anlamının “iyi çalışır, gayretli” olduğu düşünülüyor. Simgeleri sungurdur.
Beçenek boyunun Oğuz Türklerine sonradan katılmış ve Oğuzlaşmış bir Peçenek topluluğu olduğu da düşünülmektedir.
15 Çavuldur Boyu
Çavuldar boyu Oğuz Türkleri’nin Üçok koluna bağlıdır. Çavuldar ismi ile Divan-ı Lügati’t-Türk’te geçen 22 Oğuz boyundan yirminci sırada bulunur ve damgaları üst üste duran iki yay biçimindedir. Bu boya; Çavuldur, Çavundur, Çavdur gibi isimler ile kaynaklarda karşılaşılabilir. Simgeleri sungur olan Çavuldar boyu, Oğuz Kağan’ın oğlu Gök Han’ın soyundan gelir. Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani, Çavuldur kelimesinin anlamını “şerefli ve şanı yaygın” olarak gösterir.
16 Çepni Boyu
Çepni Boyu, Oğuz Türkleri’nin Üçok koluna üyedir. Gök Han’ın soyundan gelen Çepni Boyu Kaşgarlı Mahmud’un Divan-I Lügati’t-Türk isimli eserinde 21. sırada anılır. Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani, Çepni boyunun simgesi Bayındır, Beçenek ve Çavuldur boyları ile ortak olan sungur olarak gösterir ve Çepni sözcüğünün anlamını “düşman görünce hemen savaşır” olduğunu söyler. Tarihte önemli bir yere sahip Çepniler, Anadolu’ya Selçuklular ile birlikte gelir ve Karadeniz bölgesinin Türk yurdu haline gelmesinde büyük katkılarda bulunur. Şah İsmail ve Mustafa Kemal Atatürk’şan şahsi gözetmelerinin Çepni boyundan olması dikkat sürükleyen bir benzerliktir. Bu gidişat Çepni boyunun cesaretinin ve güvenirliliğinin bir göstergesi sayılabilir.
17 Salur Boyu
Salur Boyu, Oğuz Türklerinin Üçok koluna bağlı bir boydur. Kaşgarlı Mahmud, Salgur ismi ile verdiği bu boyu Divan-ı Lügati’t-Türk isimli eserinde saydığı 22 Oğuz boyu içinde 5. sırada gösterir ve damgalarını verir. Oğuz Kağan’ın oğlu Dağ Han’ı Salur boyunun atası sayar. Simgeleri bir kartal cinsi olan uçkuştur. Salur sözcüğü“nerede olsa kılıcı ve topuzu iş görür” anlamındadır. Salur boyu diğer Oğuz boylarının aksine bir hükümdar çıkaramamıştır. Salur boyunun en etkin olduğu yarıyıl İslamiyet’in kabulünden sonra olur.
18 Eymür Boyu
Oğuz Türklerinden Üçok koluna üye olan Eymür boyu, Divan-ı Lügati’t-Türk’te 11. sırada yer alır. Oğuz Kağan’ın oğlu Dağ Han’ın soyundan gelirler. Eymür ismi Dağ Han’ın oğlu Eymür’şan soyundan geldikleri için kullanılır. Simgeleri uçkuş olan Eymür boyu, Anadolu’ya ilk gelen Türk boyudur. Bu gidişat kabir taşlarından kanıtlanabilmektedir. Eymür, kelimesi “zengin varlıklı” anlamındadır.
19 Ulayundluğ Boyu
Ulayundluğ boyu, Oğuz Türklerinin Üçok kolundandır. Kaşgarlı Mahmud’un Divan-ı Lügati’t-Türk isimli eserinde Ulayundluğ boyunu 17. sıraya koyar. Ulayundluğ boyu, Oğuz Kağan’ın Oğlu olan Dağ Han’ın soyundan gelir. Simgeleri uçkuştur. Ulayundluğ, “Kısrakları, hayvanları iyi” anlamına gelir. Ulayundluğ, Ulanyundluk, Alayantlı ve Alayuntlu gibi isimlerle de anılır.
20 Yüreğir Boyu
Üçok koluna üye olan Yüreğir boyu, Oğuz Kağan’ın oğlu Dağ Han’ın soyuna dayanmaktadır. Simgeleri, Dağ Han’ın soyundan gelen Salur, Eymür ve Ulayundluğ boyları ile ortak olan uçkuştur. Yüreğir sözcüğü, “işleri iyi, düzenli” anlamına gelir ve Üreğir biçiminde de kaynaklarda görülebilir. Yüreğir boyu, Moğol istilasından kaçarak Anadolu’ya yerleşmişlerdir. Adana’nın Yüreğir ilçesinin ismini bu boydan aldığı bilinmektedir.
21 İğdir Boyu
İğdir boyu, Oğuz Türkleri’nin Üçok koluna bağlı olup Oğuz Kağan’ın oğlu Deniz Han’ın soyundan gelir. Kaşgarlı Mahmud, Divan-ı Lügati’t-Türk isimli eserinde İğdir boyunu 22 Oğuz boyu arasında 14. sıraya koyar ve damgalarını belirtir. İğdir kelime anlamı ile “iyilik, büyüklük ve yiğitlik” anlamındadır. Simgeleri yırtıcı bir kuş cinsi olan çakırdır.
22 Büğdüz Boyu
Büğdüz boyu, Oğuz Türkleri’nin Üçok koluna bağlıdır. Kaşgarlı Mahmut, Büğdüz boyunu 8. sıraya koyarak Divan-ı Lügati’t-Türk isimli eserinde bulunan 22 Oğuz boyuna dahil eder. Büğdüz boyu, Oğuz Kağan’ın oğlu Deniz Han’ın soyuna üyedir. Simgeleri çakırdır. Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani, Cami’üt-Tevarih isimli eserinde Büğdüz sözcüğünün “herkese karşı pespaye gönüllü, hizmet eder” anlamında verir. Büğdüz boyu, Anadolu’nun Türk yurdu haline gelmesinde rol oynamıştır.
23 Yıva Boyu
Yıva boyu, Oğuz Türkleri’nin Üçok koluna üyedir. Oğuz Kağan’ın oğlu Deniz Han’ın soyuna dayanmaktadırlar. Kaşgarlı Mahmud, Divan-ı Lügati’t-Türk isimli eserinde Yıva boyunu 22 Oğuz boyu arasında 4. sıraya koyar ve damgalarını göstererek boyun isminin İva, Ava, Yava gibi söyleniş değişikliklerini belirtir. Yıva sözcüğüne “derecesi her şeyden üstün olan” anlamı verilir. Simgeleri çakırdır. Orta Asya’yı terk ederek Suriye civarlarına yerleşen Yıva boyu, Fatih Sultan Mehmet yarıyılinde Karadeniz bölgesine yerleştirilir.
24 Kınık Boyu
Kınıklar, Oğuz Türkleri’nin Üçok koluna bağlı bir boydur. Kaşgarlı Mahmud, Kınık Boyunu Divan-ı Lügati’t-Türk isimli eserinde sıraladığı 22 Oğuz boyunun ilk sırasına yerleştirir. Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani, Cami’üt-Tevarih isimli eserinde Kınık boyunu 24. sırada gösterir. Damgaları iki yapıtta da verilir. İğdir, Büğdüz, Yıva boyları ile birlikte Oğuz Kağan’ın oğlu Deniz Han’ın soyuna dayanan Kınık boyunun simgesi çakırdır. Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani, Kınık sözcüğünün anlamının “her yerde yüce” olduğunu söyler. Selçuklu Devleti’nin kurucusu olan Kınıklar Anadolu topraklarını Türklere açan siyasi efordur. Moğol istilasından kaçan Oğuz boylarını Anadolu’ya yerleştirilmesinde en etkin rolü üstlenmiştir.