Amonyak, sağlıktan sanayiye kadar geniş bir alanda kullanılan, gübre ve asit imalinin başaktörü olan bir gazdır.
Amonyak; gaz, tuz ve çözelti olarak kullanımı çok yaygın maddeler arasında yer alıyor. Bazı formlarının sıhhate hasarlı olmasına rağmen insan sıhhati için bir hayli yararı bulunan, asitlerin üretilmesinde başrol oynayan amonyak, sanayide ve gübre imalinde yaygın olarak kullanılıyor. Ulus arasında “nişadır” olarak öğrenilen tuz, reelinde amonyum klorür bileşiğidir.
Tarihçesi
Amonyağın geçmişi Daha Önceki Mısır’a katlanıyor. Dedikoduya göre, Amon Tapınağı’nı ısıtmak için deve tezekleri kullanılırmış. Bu gazlardan çıkan kimyeviler, tapınağın tavanında tuz ve beyaz kristaller halinde nişadır amonyum klorür biriktirirmiş. Bu tuza “Amon’un tuzu” ismi verilmiş. Ortaçağ’da geyik boynuzundan amonyak elde edildiği bazı kaynaklarda yer alan bilgiler arasında.
Zooloji ve antropolojinin liderlerinden Iraklı bilim adamı El –Câhiz, 800’lü senelerin başında hayvan gübresinden “kuru distilasyon” usulü ile amonyak elde etmeyi başaran ilk birey oldu. Amonyak çözeltisi 15. asırdan bu yana öğrenilen ve muhtelif biçimlerde kullanılan bir madde…
“Oksijeni keşfeden papaz” olarak öğrenilen ünlü İngiliz bilim adamı Joseph Priestley, 1774 senesinde kimyevi deneylerle uğraşırken saf amonyağı keşfeden birey olarak kabul ediliyor. Priestley’in amonyak ve oksijenle beraber 10 değişik gazı keşfettiği bilimsel anlamda kabul görüyor. Priestley, nişadır ile kireçtaşını ısıtarak elde ettiği amonyağa “alkali ve alkalik hava” ismini vermiştir. 1785 yılındaFransız kimyacı Claude Louis Berthollet, amonyağın bileşimini ortaya çıkarmıştır.
Alman bilim adamları Carl Bosch ve Fritz Haber, amonyak birleşimi prosesini geliştirerek endüstriyel imale taşıdı. Bosch-Haber usulü ismi verilen usulle amonyağın temel bileşenlerinden biri olan mineral gübrelerin bağımsız üretilmesi sağlandı.
İkinci Dünya Savaşı’nda savaş gemileri denizaltılarından saklanmak için amonyak gazından elde ettikleri asit buğuyu kullandı.
Kimyevi Özellikleri
Amonyak, kimyevi yöntemi “NH3” olan, azot ve hidrojen atomlarından oluşan bir gazdır. Azot ve hidrojenin en kararlı kolay bileşiğidir. Bileşiminde -3 azot kapsayan proteinler ve üre gibi organik maddeler bulunur. Bu maddeler bakterilerin tesiriyle bozunarak amonyağı oluşturur. Kaynama noktası -33 derecedir, -78 derecede donar. Oda sıcaklığında gaz halinde bulunur. Renksiz, besbelli kokulu, yıprandırıcı ve zehirlidir. Rahatsız edici, boğucu bir kokusu vardır. Düşük sıcaklıklarda ve bazı civarlarda tutuşabilir, patlayabilir.
Alkaliktir; başka bir deyişle sıradan tuza göre bileşimindeki asit ve baz ağırlığı düşük, baz oranı yüksektir. Bağ yapmamış bir çift elektronu olduğu için molekül biçimi üçgen piramittir. Amonyak molekülü polardır; başka bir deyişle değişik atomlar arasında bağ oluşturabilir. Ametal-ametal arası kovalent bağ kapsayan bir bileşiktir. Bu nedenle suda çözünürlüğü yüksektir. Geçiş elementlerinin hemen hemen hepsiyle kompleks bileşikler amin oluşturur. Gaz aminler, karakteristik amonyak kokusu verir. Bu nedenle amonyak gibi balık, idrar, çürük et kokuları da aminlerden oluşur. Ahırlar ve lekeli tuvaletlerin rahatsız eden besbelli kokuları da amonyak nedeniyledir. Lağım suları da ehemmiyetli bir amonyak kaynağıdır. Bozulup çürüyen nebat harabeleri ve hayvan ölüleri amonyak tuzu ve gazları oluşturur. Nebatsal ve hayvansal proteinlerin çürümesiyle havaya amonyak dağılır. İnsan ve hayvan bedenindeki proteinlerin dağılınması ile oluşan amonyak idrar yoluyla dışarı atılmaktadır.
Hava ve yağmur, karbonat gibi eser ölçüde amonyak kapsar. Humusça zengin topraklarda, deniz suyunda, nebatlarda, volkan gazlarında amonyak bulunur. İnsan ve hayvan idrarları da amonyak kapsarken, sebze ve hayvan neticeyi de alana kazanç.
Amonyak gazı, oda sıcaklığında tazyik uygulanırsa akışkanlaşır. Amonyak akışkanının buğulaşma ısısı oldukça yüksektir. Akışkandan gaz haline dönerken etraftan ehemmiyetli ölçüde ısı alır. Bir gram amonyak akışkan, gaz haline kazançken 327 kalori ısı emer. Bu nedenle soğutma ve havalandırma sistemlerinde ehemmiyetli bir soğutucu maddedir. Amonyak tuzları, gaz amonyak ile sudaki amonyak çözeltisinin elde edilecek tuzun asidi ile tepkine sokulması neticeyi alana kazanç. Amonyak kolayca ayrıştırılabildiği için kolaylıkla hidrojen elde edilebilir.
Amonyağın suda çözünürlüğü kolay ve ebedidir. Bir litre suda 1300 litre amonyak çözünebilir. 20 derecede ise 700 litre amonyak çözünmektedir. Sudaki çözeltisi; 0 derecede yüzde 47, 20 derecede yüzde 34, 50 derecede yüzde 18 amonyak kapsar. Akışkan amonyağın su gibi çözücü özelliği vardır. Suda çözündüğünde aktif kimyevi özellikler kazanır ve başka kimyevilerle kolayca tepkimeye girer. Piyasada amonyak diye satılan mahsullerin çoğu amonyağın sulu çözeltisi olan alkali çözelti veya amonyum hidroksittir. Bazı reçinelerin imalinde katalizör görevi görür. Saf amonyak, yüzde 99,9 saflıktadır.
Nerelerde Kullanılır?
Amonyak, en fazla gübre imalinde ve gübre olarak kullanılır. Azotlu gübre ve nitrik asit imalinde başlangıç maddesidir. Akışkan amonyak, toprağa doğrudan dökülebilir. Amonyum nitrat ve amonyum fosfat gibi tuzları da gübre olarak kullanılabilir. Amonyağın oksitlenmesinden, gübrelerin hammaddesi nitrat asidi elde edilir. Amonyum nitrat ve amonyum sülfat ehemmiyetli bir azot gübresidir.
Bir Hayli kimyevinin elde edilmesi için amonyaktan yararlanılır. Gübre, boya, parfüm ve ilaç gibi mahsullerin birleşimlenmesinde ilk evredir. Arıtılmış petrolün asit kapsayan yan mahsullerinin nötrleştirilmesinde, lastik imalinde pıhtılaşmayı önlemek için amonyağın rolü büyüktür. Askeri emeller için de kullanılabilen amonyum nitratın yüksek nem çekici özelliği vardır. Amonyum fosfat ise, 3 değişik formu ile kabartma tozlarından yanmaz kâğıtlara kadar bir hayli sektörde kullanılmaktadır. Gümüş ve kumaşlardaki yağ kirlerini arınmak için kullanılan amonyak, bir kadeh suya birkaç damlası karıştırıldığında ayyaşlığı giderebilir.
Başlıca kullanıldığı mahsuller şunlardır; boyalar, plastikler, naylon, paklik mahsulleri, patlayıcılar, soğutucular klima gibi, sentetik elyaflar, pamuk ve ipek pakliği, bakalit ve sentetik reçine yapımı, soda, patlayıcı maddeler, sentetik fiber, ilaç birleşimleri…
Nişadır Nedir?
Ulus arasında çok öğrenilen ve senelerdir kullanılan bir kimyevi olan nişadır, reelinde amonyum klorür bileşiğidir. Kimyevi yöntemi “NH4Cl” biçimindedir. ‘Amonyak tuzu’ olarak öğrenilir. Farsça bir kelimedir. Bazı kaynaklarda “nışadır” olarak geçen bu ifade ulus arasında “nişadır” olarak öğrenilmektedir. Çin’de “Uygur veya Tatar tuzu” olarak öğrenilir.
Amonyak gazı veya çözeltisi ile hidroklorik asidin tepkini neticeyi elde edilir. Amonyak çözeltisine başka bir deyişle amonyak kapsayan akışkanlara “nişadır ruhu” denir. 340 derecede saflaştırılabilen ve kristal tuz biçiminde olan nişadır, kurutucu özelliği nedeniyle sağlık ve sanayide kullanımı yaygın maddelerden biridir. Genellikle; bataryalar, azotlu gübre, kimyevi mahsuller, kimyevi deneyler, dericilik, boyacılık ve lehim işlerinde kullanılır. Metallerin yüzeyindeki oksit katmanının temizletilerek dayanıklı lehim yapılmasına imkân sağlar. Bataryaların bozulması neticeyi batarya dışına akan madde nişadırdır.
Sağlık alanında tuz ve çözelti olarak kullanılmaktadır. Mide suyunun emilmesi için ufak nişadır parçaları yutulması nasihat edilir. Egzama gibi ten hastalıkları, ağız bereketleri, boğaz ve bademcik irinleri, faranjit, balgam söktürücü gibi hastalıkların rehabilitasyonunda da kullanılabilmektedir. Bulantı ve kusma gibi yan tesirleri görülebilmektedir. Bu nedenle kullanım ölçüleri genellikle 1-2 gr kadardır. Berberlerin kullandığı ‘kan taşı’ da nişadır kapsar. Besiciler, ufak ve büyük baş hayvanların üriner sistemlerindeki taşların yok edilmesi için kullanır.
Amonyağın Sıhhate Bereketleri ve Hasarları
Amonyak, sağlık alanındaki bir hayli çözelti ve mahsulün içeriğinde bulunur. Haricen veya ağız yoluyla kullanılan ilaçlar ve solüsyonlar amonyak kapsar. Asit zehirlenmesi, cilt meseleleri, anfizem, tetanos, sızılar gibi rahatsızlıklarda müracaat etilen bir maddedir. Akrep, arı, örümcek gibi böceklerin sokmalarına karşı cilde hafif amonyak sürülmesi nasihat edilir. Ayrıca, bu böceklerin sokması vaziyetinde de hasar gören bölgeye uygulanabilir.
Zehirli ve yıprandırıcı bir madde olan amonyağın bazı vaziyetlerde insan sıhhatine negatif tesirleri vardır. Solunması, yutulması, ten ile teması yanıklara ve tahrişlere yol açar. Ciddi göz zararlarına yol açabilir. Solunması halinde akciğerleri ve mukoza dokularını tahriş eder. Koklandığında burun ve genizde şiddetli yanma oluşur. Ten ile teması halinde soğuk yanık hissi verir. Amonyak buğuyu cildi ciddi oranda tahriş eder.
Cilt veya gözle teması halinde hemen bol su ile yıkanmalıdır. Yutulması halinde yemek borusu, mide ve bağırsaklara hasar verir. Yutulduğunda bol su içilmelidir; ancak kusulmamalıdır. Amonyak zehirlenmelerine karşı sulandırılmış sirke, limon suyu gibi hafif asitli mahsuller içirilmesi nasihat edilir.