Birleşmiş Milletler, dünyanın hemen hemen tam ülkelerinin yer aldığı en büyük beynelmilel kuruluştur. 193 ülkenin temsil edildiği devasa bir teşkilattır.
Birleşmiş Milletler BM, öteki ismiyle Birleşmiş Milletler Teşkilatı, yalnızca barış ve insani yardım için çalışan bir kuruluşun ötesinde bir hayli alanda faaliyetleri olan beynelmilel bir teşkilattır. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra 51 ülkenin katılımı ile kurulan teşkilat, günümüzde neredeyse dünyadaki tam ülkelerin yer aldığı devasa bir kuruluş haline gelmiştir. Türkiye, dünyanın en büyük beynelmilel kuruluşu olan BM’nin kurucu azalarından biridir.
Birleşmiş Milletler Teşkilatı’nün Tarihi
Birleşmiş Milletler, 24 Ekim 1945 senesinde heyetti. İkinci Dünya Savaşı’ndan galip çıkan büyük devletlerin liderliğinde oluşturulmuştur. BM’ye liderlik eden ülkeler Amerika Birleşik Devletleri, Sovyetler Birliği, İngiltere, Fransa ve Çin Halk Cumhuriyeti’dir. 1900’lü senelerin ilk yarısında yaşanan savaşların tekerrürünü önlemek emeliyle beynelmilel barışı ve güvenliği gözetmek için kurulmuştur. “Birleşmiş milletler” ifadesinin ilk resmî kullanımı, 1 Ocak 1942 tarihinde BM bildirisinde ve Atlantik Bildirgesi’nde yer almıştır. Birleşmiş Milletler fikri ise, 1943 senesinde bağlaşık ülkelerin buluşmaları sırasında ortaya atılmıştır.
Birleşmiş Milletler Antlaşması BM Koşulu, kurucu antlaşma kalitesindedir. San Francisco Konferansı’nda toplanan 50 ülkenin temsilcisi, 111 maddeden oluşan antlaşmaya 25 Nisan 1945 tarihinde son biçimini verdi. Bu antlaşma, 25 Haziran 1945’te oybirliği ile kabul edildi, 26 Haziran 1945 tarihinde aralarında Türkiye’nin de bulunduğu 50 ülke temsilcisi tarafından San Francisco’da imza atıldı. Daha sonra Polonya’nın da antlaşmayı imza atması ile kurucu abone rakamı 51’e yükseldi. 24 Ekim 1945 tarihinde de, Güvenlik Konseyi’nin 5 daimi azasının yanı gizeme imza sahibi ülkelerin de onayı ile BM Antlaşması yürürlüğe girdi ve Birleşmiş Milletler heyetti.
Birleşmiş Milletler’in Emeli
BM; dünya barışını, güvenliğini, sosyal ilerlemeyi, yaşam standartlarını yükseltmeyi, insan haklarını desteklemeyi ve dostane ilişkileri geliştirmeyi kasteden bir kuruluştur. Savaşları ve barışa dönük tehditleri önlemek, ülkeler arasında dostane ilişkiler kurmak ve beynelmilel ekonomik ve sosyal işbirliğini sağlamak temel emelleridir. “Adalet, güvenlik, ekonomik kalkınma, sosyal denklik” haklarını tüm ülkelere denk oranda sağlamak, temel emelidir.
BM’nin New York’ta bulunan merkez binası…
BM Müesseseleri ve Yapısı
BM’ye; kuruluşunda yer alan 51 ülke ve son olarak katılan Güney Sudan’la beraber 193 ülke azadır. Birleşmiş Milletler’in merkezi, Amerika Birleşik Devletleri’nin New York kentindedir. Bünyesinde 6 temel müessese bulunuyor. Bunlar; Genel Heyet, Güvenlik Konseyi BMGK, Ekonomik ve Sosyal Konsey, Vesayet Konseyi, Genel Sekreterlik ve Beynelmilel Adalet Divanı’dır. Bu müesseselerden ilk 5’i New York’ta, Adalet Divanı ise Hollanda’nın Lahey kentinde bulunuyor. Cenevre, Viyana ve Nairobi’de de BM büroları bulunmaktadır. Siyasi ilişkiler başta olmak üzere teşkilatın faaliyetlerinde ehemmiyetli görevler üstlenen müessese Genel Sekreterlik’tir.
Her sene tertip edilen genel heyet buluşmaları New York’taki merkezinde devlet başkanları seviyesinde yapılmaktadır. Genel heyet buluşmalarına her ülkeden en fazla 5 abone katılabilir. BM Genel Heyeti, şu görevleri ifa eder; silahsızlanma ve silah teftişi mevzusunda tekliflerde bulunmak, barış ve güvenlikle alakalı görüşmeler yapmak, her türlü mevzuda ülkelere tekliflerde bulunmak, ülkeler arasındaki meselelerin barışçıl yollarla çözümü için tekliflerde bulunmak.
Güvenlik Konseyi, BM’nin en ehemmiyetli müesseselerinden biridir. Teşkilatın siyasal alandaki yürütme uzvudur. Konseyin 5 daimi azası bulunuyor. Daimi aboneler Amerika Birleşik Devletleri, Çin, İngiltere, Fransa ve Rusya’nın her mevzuda veto hakkı bulunuyor. 10 geçici abone, iki seneliğine seçiliyor. Güvenlik Konseyi şu görevleri ifa eder; BM’nin emel ve prensipleri çerçevesinde barış ve güvenliği gözetmek, beynelmilel ihtilaflara yol açabilecek her türlü münakaşalı gidişatı soruşturmak ve uyuşma şartlarını önermek, silahlanmayı sorgulayacak tasarılar hazırlamak, barışa karşı tehditleri incelemek ve tekliflerde bulunmak, saldırganlara karşı askeri birliklerle ihtiyat almak.
BM tercihlerinde denk ve balanslı temsil prensibi çerçevesinde coğrafi gruplar kuruluş edilmiştir. Bu göre; Afrika ülkeleri, Asya ülkeleri, Doğu Avrupa ülkeleri, Latin Amerika ve Karayip ülkeleri, Batı Avrupa ve öteki devletler grubu WEOG olmak üzere 5 coğrafi grup bulunmaktadır.
Birleşmiş Milletler’e Bağlı Kuruluşlar
BM bünyesinde bulunan kuruluşlar şunlardır;
BM Güvenlik Konseyi’ne bağlı kuruluşlar şunlardır; Ticaret ve Kalkınma Konferansı, Çocuklara Dayanak Fonu UNICEF, Sığınmacılar Yüksek Komiseri Büroyu UNHCR, Dünya Yiyecek Konseyi, Dünya Yiyecek Programı, Eğitim ve Araştırma Enstitüsü, Kalkınma Programı UNDP, Silahsızlanma Araştırmaları Enstitüsü, Sınaî Kalkınma Teşkilatı UNIDO, Etraf Meseleleri Programı, Birleşmiş Milletler Üniversitesi, Birleşmiş Milletler Özel Fonu, Sosyal Kalkınma Araştırma Enstitüsü, Kadının İlerlemesi İçin Beynelmilel Araştırma ve Eğitim Enstitüsü, Beynelmilel Arama Kurtarma Danışma Grubu.
BM’ye bağlı öteki kuruluşlar da şunlardır; Yiyecek ve Tarım Teşkilatı FAO, Beynelmilel Atom Enerjisi Müesseseyi IAEA, Beynelmilel Sivil Havacılık Teşkilatı ICAO, Beynelmilel Tarımsal Kalkınma Fonu IFAD, Beynelmilel Çalışma Teşkilatı ILO, Beynelmilel Denizcilik Teşkilatı IMO, Beynelmilel Para Fonu IMF, Beynelmilel Telekomünikasyon Birliği ITU, Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Teşkilatı UNESCO, Birleşmiş Milletler Endüstriyel Büyüme Teşkilatı UNIDO, Dünya Turizm Teşkilatı UNWTO, Dünya Posta Birliği UPU, Dünya Bankası WB, Dünya Yiyecek Programı WFP, Dünya Sağlık Teşkilatı WHO, Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı WIPO, Dünya Meteoroloji Teşkilatı WMO.
Türkiye ve BM
Türkiye, BM’nin kurucu abonelerindendir. Son senelerde BM’ye karşı oldukça pro-etkin bir yaklaşım sergilemektedir. BM’nin gündemindeki tam mevzularda etkin, uzlaştırıcı ve yapıcı bir rol oynamaktadır. Doğrudan kendisini ilgilendirmeyen mevzularda da öteki ülkelerin ehemmiyet atfettikleri gündemlerle alakalı etkin bir tavır izlemekte ve meselelerin çözümüne katkı sağlamaktadır. Bir yandan beynelmilel barış, güvenlik, karar ve refaha katkıda bulunan Türkiye, öteki yandan insan hakları, demokrasi ve hukukun üstünlüğü gibi temel prensiplere müteveccih kıymetlerin kuvvetlendirilmesine mücadele göstermektedir.
Türkiye; BM’nin coğrafi bölgelerindeki hem Batı Avrupa ve öteki devletler grubu, hem de Asya grubu ülkelerin çalışmalarına katılmaktadır. BM tercihlerinde WEOG azası olarak tanınmaktadır. Türkiye, BM bütçesine yüzde 1’den fazla katkı sağlayan Cenevre Grubu’na da Mayıs 2014 tarihinde abone olmuştur. 2009-2010 yarıyılında BM Güvenlik Konseyi geçici aboneliğine seçilmiştir. Türkiye, bu tarihten evvel en son 1961 senesinde BMGK geçici azası olmuştu.
Türkiye’nin BM lüzumlu bütçesine katkısı, BM bütçesinin yüzde 1-1,5’i seviyesindedir. Türkiye, 2014 senesinde BM bütçesine en fazla katkı yapan ülkeler arasında 16. sıradaydı. 2016-2018 bütçe yarıyılında Türkiye’nin BM genel bütçesine katkı hisseyi yüzde 1,018 olarak tanımlandı. Türkiye, insani yardım programlarına da BM İnsani Yardım Eşgüdüm Büroyu OCHA ve Dünya Yiyecek Programı WFP aracılığı ile destek vermektedir. 1 Temmuz 2014 tarihinde OCHA’ya en fazla bağış yapan ülke olarak OCHA Donör Destek Grubu’na abone olarak kabul edilmiştir. Bu çerçevede ilk Dünya Beşeri Doruğu DİZ, 23-24 Mayıs 2016 tarihinde İstanbul’da hakikatleştirilmiştir. BM Popülasyon Fonu’nun UNFPA Doğu Avrupa ve Orta Doğu Bölgesel Büroyu, İstanbul’a taşınmıştır.
Antonio Guterres, 1 Ocak 2017’de yemin ederek BM’nin 9. Genel Sekreteri oldu.
BM İle Alakalı Bazı Bilgiler
BM’nin Genel Sekreteri, 1 Ocak 2017 tarihinde görevi devralan Portekizli Antonio Guterres’tir. Guterres, BM’nin dokuzuncu genel sekreteridir.
“Birleşmiş Milletler” ifadesi, ilk kere yarıyılım Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Franklin D. Roosevelt tarafından İkinci Dünya Savaşı sırasında bağlaşık ülkeler için kullanılmıştır.
Beynelmilel ilişkilerde kuvvet kullanılmasını ilk olarak meneden evrensel antlaşma, Birleşmiş Milletler Antlaşması’dır.
BM azası ülkeler, BM sistemindeki ağırlıkları ve ekonomik eforlarıyla doğru orantılı olarak lüzumlu veya gönüllü katkı sağlar.
BM’nin kuruluş günü olan 24 Ekim, her sene “BM Günü” olarak kutlanır.
BM, 73 ülkede 90 milyondan fazla insana gıda sağlamaktadır.
Dünya çocuklarının yüzde 58’i, BM’nin aktiflikleri ile aşılanmaktadır.
Dünya genelinde senede 30 milyondan fazla bayana, gebelikleri ve doğum sonrası süreçte sağlık dayanağı verilmektedir.
Dünya üzerinde savaştan, açlıktan ve cefalardan kaçan 40 milyona yakın sığınmacıya muhtelif dayanaklarda bulunmaktadır.
Son 30 senede kırsal alanda yaşayan takribî 370 milyon muhtaç insanın yaşam standartlarını artırmalarına destekçi olmuştur.
Acil vaziyet ve trajedilerden etkilenen insanlara 13 milyar dolar etrafında dayanak yapmıştır.
Etraf meseleleri ve abuhava başkalaşımı ile gayret için muhtelif programları uygulamaktadır.
Kurşunsuz benzin kullanımı için 100’den fazla ülkede kampanya düzenlemektedir.
BM emrinde 4 kıtada 120 bin askerden oluşan barış eforu kuvvetleri bulunmaktadır.
BM, her sene 30’dan fazla ülkedeki tercihlerde demokrasinin işletilmesi için faaliyetlerde bulunmaktadır.
BM, insan hakları uygulamalarını 80’den fazla bildirge ve uyuşma ile destekler ve korur.
BM Gönüllüleri Programı BMG bünyesinde 8 bine yakın gönüllü bulunmaktadır. 160 halktan gönüllüler, 130 ülkedeki insani yardım ve barışı koruma faaliyetlerine katılmaktadır.
Cenevre Grubu; BM’nin aktif bir biçimde faaliyetlerde bulunması için yönetimsel ve mali mevzularda görüş birliği içinde olan ülkelerin katılımı ile oluşturulmuş gayrı resmi bir yaradılıştır. BM bütçesine yüzde 1’in üzerine katkıda bulunan bütün abone ülkelerden oluşur. Bu grupta Türkiye de yer almaktadır.
Vatikan, beynelmilel hukukta egemen bir ülke olarak görülür; ancak BM’ye abone değildir.
Birleşmiş Milletler’in İngilizce karşılığı United Nations UN biçimindedir.